terminów gramatycznych online
wyraz pierwotny
Język: polski
- Alfabet. Wymawianie samogłosek. Wymawianie spółgłosek: Ryk/1850
- Cz. II. O wnętrzności języka polskiego. Rozdział I.: Kop/1817
- Część II. O podziele i różnych nazwiskach wyrazów: Mucz/1825
- Część II. Rozdz. 4. Pisownia czyli ortografia polska: Jes/1886
- Część czwarta prawideł gramatycznych, wyrazotwornia: Szum/1809
- Część druga prawideł gramatycznych, czyli odmiennia: Szum/1809
- Etymologia (Słoworód): Mał/1863, Mał/1879
- Nauka VI. O wyrazach pierwotnych i pochodnych: Sier/1838
- Nauka VII. O wyrazach niezłożonych i złożonych: Sier/1838
- O Iloczasie: Ant/1788
- O odróżnianiu pierwotnej r, od przyciskowej pochodnej r-z: Oż/1883
- O pisowni czyli ortografii: Gott/1787
- O pisowni polskiej: Kop/1780
- O źrzódłosłowie: DwBg/1813
- Oddział II. Budowa języka samskrytu: SkorM/1816
- Oddział III. Wyjątek z gramatyki samskrytu: SkorM/1816
- Pisownia: Kurh/1852
- Postrzeżenia nad niektórymi szczegółami rozprawy Brodzińskiego (J. Mroziński): Rozp/1830
- Przypisy do grammatyki na klasę III: Kop/1783
- Przypisy do rozdziału II: Kop/1785
- Pytanie skąd szwargon powstał w mowie polskiej?: Oż/1883
- Rozdział I. O wewnętrznem wyrazów znaczeniu: Kop/1783
- Rozdział I. Rozbiór wyrazów w ogólności: Szt/1854
- Rozdział II. O źrzódłosłowie: Kop/1783
- Rozdział II. O źródłosłowie: Kop/1785
- Słowniczek: Gaert/1927
- Słownik, cz. II (P - Ż): SWil/1861
- Słownik, t. 4: P-Prożyszcze: SW/1900-1927
- Słownik, t. 7: T-Y: SW/1900-1927
- Słownik, tom VI. i ostatni (U-Z): L/1807–1814
- Wstęp: Jak/1823
- Wstęp do Głosowni. - Język słowiański i jego narzecza. - Abecadło wszechsłowiańskie. - Podział mowy odnośnie do Głosowni.: Malin/1869
- Wstęp obejmujący pogląd na Głosownią i pojęcie Pierwoskładni: Malin/1869
- Wyobrażenie, pojęcie, wyraz, znaki pisarskie, głoska, zgłoska, podziały wyrazów: Czep/1871–1872
- Źródłosłownia. (Etymologia): Oż/1883
- Словопроизведенiе [Źródłosłów]: Grub/1891
Cytaty
W niepewności, jak się co pisze, poradzić się naprzód Słownika: powtóré, uważać piérwotné lub pochodné wyrazy np. bydź, gryźć, kłaśdź, chléb: a nie być, gryść, kłaść, chlép; gdyż w pochodnych piszémy, będę będziesz, gryzę gryziesz, kładę kładziesz, chleba.
Wyrazém Włáściwym czyli Piérwotnym, nazywa się wyráz Wieloznaczny, wzięty w tém znaczéniu, któré miáł nájpiérwszé: wzięty zaś w inném znaczéniu, nazywá się Przenośny, czyli Pożyczany. I tak głowa caput, wzięty za część ciała, jest wyráz Właściwy, wzięty zaś za rozum, za początek, jest wyráz Przenośny.
Przez Źrzódłosłów, rozumié się włáściwie wszelki wyráz piérwotny, z którégo wyrazy pochodné, jak wody ze źrzódła płyną. W tém znaczéniu wyráz Ojciec, Pater, jest Źrzódłosłów, bo od niego idą té wyrazy: ojcowski, ojczysty, ojczyzna, ojczym: patrĭus, paternus, patrĭa, patrŭus, patratus, patro, patricĭus, patrimonĭum, patrimus, patrisso, patrocinĭum Patronus.
W znaczéniu przenośném, Źrzódłosłów znaczy naukę o piérwotnych czyli źrzodłosłówowych wyrazach. Nauka ta zowie się po Grecku Etymologĭa, to jest nauka o początku, albo o źrzódle słowa.
Wyrazy tedy pochodné, poznają się przéz piérwotné.
[...] uczę dzieci, jak roztropnie z wyrazów pochodnych, poznáwać mają piérwotny [...]
Pokazuję dziecióm co jest Słoworód tak co do imiéniá, jak co do rzeczy, i że jest odwrotną Etymologiią, to jest nauką pokazującą, jak wyrazy pochodné rodzą się z piérwotnych.
Głoski wyrazów pochodnych, nigdy się nie odmieniaią, ale się tak piszą, iak ich pierwotne wyrazy, od których pochodzą [...].
Dwuzgłoskowé utworzoné przez dodanie piérwszéj zgłoski piérwotnym mają pospolicie ostatnią zgłoskę długą n.p. to beget rodzić, to beseem przystoić, to bestow dawać, darować.
Trzyzgłoskowé utworzoné przez dodanie Zakończenia, lub przydanie piérwszéj zgłoski, zachowują iloczas piérwotnégo wyrazu n.p. loveliness kochanność, tenderness uprzéjmość, Contemner pogardziciel [...]
ZRZÓDŁOSŁÓW, -u, m. [...] Przez źrzódłosłów rozumie się: 1. , wszelki wyraz pierwotny, z którego wyrazy pochodne, jak wody ze źrzódła płyną [...]; 2., nauka o pierwotnych czyli źrzódłosłowowych wyrazach, etymologiia. Kpcz. Gr. 3, 29.
Dla piękniejszej harmonii i większej rozmaitości głosów zamieniają się niektóre głoski polskie, w stopniowaniu, czasowaniu i tworzeniu wyrazów pochodnych od pierwotnych.
Ten wyraz, od którego inne pochodzą, można by nazwać Pierwotnik, czyli wyraz pierwotny (albo Źrzodłosłów), a ten zaś, który pochodzi, Pochodnik, czyli wyraz pochodny.
Wiedzieć należy: 1) że wyrazy piérwotné, są zawsze niezłożoné, a krótszé od pochodnych, np. od pán pochodzą pani, panicz itd.
Powtore, znaczenia tego z zupełną pewnością nauczyć się nie można, jeżeli przekładający nie zdoła oddzielić wyrazów pierwotnych (radicales) od pochodnich, czyli, co na jedno wychodzi, jeżeli nie zdoła przemienić wiersza na prozę i o wyrazach z których się składa podług źródłosłowów, sądzić.
Księga czwarta traktuje o pochodzeniu wyrazów i na cztery rozdziały jest podzielona. Pierwszy zawiera w sobie wyrazy pierwotne, czyli takie które prosto z źródłosłowów pochodzą, drugi wyrazy pochodnie (Derivativ), trzeci złożone, czwarty nakoniec o rodzajach imion podaje prawidła.
Prócz wyłusczonych w piérwszej części wyrazów, jako to: piérwotny, pochodny, niedokonany, dokonany etc. te jescze wyrazy wyłusczéniá potrzebują: Jednoznaczny, to jest znaczący jednę tylko rzecz, np. Słońcé. Wieloznaczny, to jest więcéj znaczący, np. głowa, kamień, etc. Bliskoznaczny, np. lubić, kochać. Łączny, jest Przymiotnik z Rzeczownikiem swoim, np. urodzajná ziemia. Rozłączny, jest Rzeczownik z Przymiotnika zrobiony, np. urodzáj ziemski Przenośny, to jest od znaczéniá jednéj rzeczy do drugiéj przeniesiony, np. od głowy ludzkiéj, do cukrowéj.
Wyrazy te które od żadnych nie pochodzą, ale same owszem są początkiem czyli źródłem wielu innych zowią się pierwotne, np. płyn, lot, śnieg.
Oprócz tego podziału dzielą się jeszcze wyrazy na: [...] 3) piérwotne, które od żadnych innych nie pochodzą, np. chód, ojciec, rola.
Jeżeli etymolog chce z ortografii słowa wnioskować o jego pierwiastku, nie może się spuszczać na ortografią teraźniejszą, ale musi, że tak powiem, zwrócić się aż do kolebki wyrodzonego słowa, i aż tam szukać w ortografii śladów pierwotnego wyrazu.
Nazywamy [wyrazami] pierwotnemi wyrazy, które od żadnych innych nie pochodzą, a pochodnemi te, które pochodzą od [wyrazów] pierwotnych np. ojciec jestto wyraz pierwotny, a od niego pochodzące: ojcowski, ojczysty, ojczyzna, są pochodne.
Wyrazów pochodnych jest nierównie więcéj, niż pierwotnych; bo niektóre wyrazy pierwotne mają po kilkadziesiąt lub nawet po kilkaset pochodnych, a nie masz [wyrazów] pierwotnych, od którychby żadne inne nie pochodziły.
Jeżeli między dwoma lub więcéj wyrazami zachodzi wyraźne podobieństwo, nie tylko co do formy, ale i co do znaczenia; tedy niewątpliwą jest rzeczą, iż jeden z tych wyrazów jest [wyraz] pierwotny, a inne pochodne.
Aby zaś pomiędzy wyrazami sobie pokrewnemi rozpoznać pochodne od [wyrazów] pierwotnych, trzeba uważać, że [wyrazy] pierwotne są zwykle krótsze; bo z nich najwięcéj się formują pochodne przez przybyt prosty lub połączony z zamianą, a nawet z przekładem np. ojciec jest wyraz krótszy od ojcowski, ojczysty, ojczyzna.
Zdarza się także, iż wyraz pierwotny wyjdzie ze zwyczaju, albo nawet zupełnie zaginie czyli pójdzie w zapomnienie, a późniejsze wyrazy miejsce jego zastępują.
Możnaby ogólnie powiedzieć, że te wyrazy są pierwotne, które piérwéj weszły do mowy, a pochodne, które późniéj zostały wprowadzone i uformowane z dawniejszych; czego wszakże dojść trudno.
Tak więc, gdy weźmiemy szereg wyrazów: siostra, siostry, siostrze, siostrę, siostrą, sióstr, siostrom, siostrami, nie możemy powiedziéć, aby wyraz siostra był pierwotny, a wszystkie inne pochodne; bo tu właściwie jest jeden tylko wyraz siostra przybiérający różne zakończenia.
Ta jest różnica między wyrazami pierwotnemi a niezłożonemi, że, chociaż każdy wyraz pierwotny jest niezłożonym, wiele jednak mamy wyrazów niezłożonych, które nie są pierwotne, ale pochodne np. braterstwo, braterski, pochodzą od brat, a jednak sąto wyrazy niezłożone.
Kiedy y zaienia się na ie, co ma miejsce w rzeczownikach liczby mnogiéj i w czasowaniu słów, ie ma zawsze takie brzmienie jak y w wyrazie pierwotnym.
W zdarzonéj wątpliwości przy użyciu tych liter, należy się radzić źródłosłowu, to jest formować odmiany grammatyczne, albo téż dobierać wyrazy pierwotne i pochodne takim sposobem, iżby brzmienie wątpliwej głoski wybitniéj się okazało. I tak pisać należy sen, kończ, róg, Kraków, chleb, obowiązki (a nie sę, kącz, ruk, Krakuf, chlip, obowiąski) bo głoski wątpliwe dają się dobitnie słyszeć w wyrazach snu, koniec, rogowy, Krakowa, chleba, obowiązek.
Wyraz [...] pierwotny, to jest od innego wyrazu niepochodzący, np. ojciec, dobry.
Pochodny, a, e, p. gram. pochodzący, który pochodzi od drugiego. Wyrazy bywają pierwotne i pochodne.
Źródłosłów v. Źrzódłosłów, owu, lm. owy, m. gram. [...] 2) = nauka o pierwotnych czyli źródłosłowowych wyrazach, etymologja.
Wszystkie wyrazy nasze podzielić by zatém można na dwa działy; do jednego z nich należą takie wyrazy, które od czegoś pochodzą, np. morzyć, umarzać, mór (od mrę) [...] Drugi zaś dział obejmuje te słowa, które jak mrę, początek swój mają w własnym źródłosłowie i nie pochodzą od niczego innego. [...]; ten dział obejmuje wyrazy pierwotne (Wurzelwörter).
[...] Jeżeli końcówka łączy się bezpośrednio s pierwiástkiem np. ula, ulem, wtedy wyráz nazywámy piérwotnym, jeżeli zaś końcówka łączy się z pogłosem przydanym do pierwiástku np. ulica, ulicą, wtedy wyráz jest pochodnym. Tak w piérwszym razie ul jak w drugim ulic nazywámy z niemiecka pniem, Stamm lub z grecka temátem wyrazu. Głoski wchodzące w skłád piérwiástku nazywámy piérwiástkowémi, wszystkie jinne przybyszowemi.
Sám piérwiástek może być temátem, któremu zwykle towarzyszą końcówki już to rodzajowe a, o, e, już to skłonnikowe u, m, już to spójka e [...], a jeżeli nie má na swym początku nágłosu, ani na końcu pogłosu, tylko końcówki, jak np. rod, takowe wyrazy nazywámy piérwotnemi (primitiva); jeżeli zaś piérwiástek má przed sobą nágłos, np. naród, uroda, poród, których piérwiástek jest rod, a nágłosy na, u, po, takowe wyrazy nazywámy złożone (composita) [...].
Ze względu na pochodzenie wyrazy bywają: pierwotne i pochodne, oraz swojskie i cudzoziemskie. Pierwotne są to wyrazy, które od innych nie pochodzą […]; pochodne, które od innych wyrazów pochodzą […]; swojskie t.j. właściwie polskie […]; cudzoziemskie, są to wyrazy z cudzoziemskiego języka do polskiego przybrane [...].
Wszystkie pojedyncze wyrazy nasze podzielićby zatém można na dwa działy [...]. Drugi dział obejmuje te słowa, które jak mrę początek swój mają w własnym swoim temacie i nie pochodzą od innego wyrazu. [...] obejmuje WYRAZY PIERWOTNE czyli krócéj PIERWOTNIKI (Wurzelwörter).
Takie jak mrę, cztę - i mór, poczet, odczyt, nazywamy wyrazami pierwotnymi, pierwotnikami albo inaczéj formacyami pierwszéj linii: ponieważ składają się one z saméj tylko końcówki i pierwiastka.
Jest podstawą i pomocniczką prawidłowej pisowni. Ażeby tak pisać jak wymawiamy, trzeba pilno uważać na budowę i skład wyrazów, na własność i brzmienie poszczególne głosek a osobliwie współgłosek w naszej mowie stałych, zgrubionych i ścieśnionych w układzie wyrazów. Na wyrazy pierwotne czyli źródłosłowowe i z nich, pochodne zdrobniałe lub też przymiotnikowe.
Teraz widzimy jak powinniśmy pisać, jeżeli nie chcemy opuszczać pierwotnych wyrazów, dla wciskającego się szwargonu niemieckiego, i słusznie w poznańskiem pisane i wydawcy dzieł i pism rozmaitych bronią się od tego nawału skażenia.
Pierwotne wyrazy Rządzić, Rzondzić, Rzędzie, Rzęd, Rząd, Rzadki, zatarły swe pochodzenie, trudno rozpoznać, który z którego wyraz pochodzi, i starszym jest, i czy konieczną jest rzeczą zatrzymać pierwiastek, któregokolwiek na r.
W innych razach piszemy ó tam, gdzie w piérwotnych lub pokrewnych wyrazach stoi o lub ó.
Z téj przyczyny, piszą się wszystkie bez wyjątku spółgłoski słabe (a zatém: b, g, w, d, dz, dź, z, i, i) swojemi właściwemi literami, nawet w tych razach, gdy wymawiamy je mocno, — jeżeli tylko w wyrazach piérwotnych lub pokrewnych znajdują się te same słabe brzmienia.
По происхожденію слова бываютъ: коренныя pierwotne, и производныя pochodne. 1. Коренныя слова не происходятъ отъ другихъ словъ, напр. rad, żal. [...]
Pierwotny [...] 1. początkowy, pierwiastkowy, najdawniejszy, najstarszy [...] Wyrazy pierwotne i pochodne.
Pochodny, X Pochodni [...] 2. pochodzący, nie pierwotny: Wyrazy pochodne poznają ś. przez pierwotne. Kopcz.
Wyraz, u, lm. y [...] 3. słowo, brzmienie jedno- lub kilkugłoskowe, jako znak pojęcia: Wszelki głos człowieczy, wyrażający jakiekolwiek wyobrażenie, zowie się wyrazem. Kopcz. Wszelki W. mowny znaczy jakieś wyobrażenie myślne. Kopcz. W. kunsztowny, naukowy, terminus technicus, wyrazosłów. Perz. Znaczenie wyrazu. W. pierwotny, pochodny, swojski, cudzoziemski, przestarzały, naukowy ( = termin naukowy), rubaszny, gminny. W. utarty. Tworzyć wyrazy. Budowa wyrazów. W. dwuwykładny. Troc. (= homonim). W. podły, wysoki, lekarski, łowczy. Troc. W. żartobliwy. Troc.
IV. Wyrazy ze względu na pochodzenie: A. rodzime i obce [...]. B. pierwotne lub pochodne, np. odimienne (denominativa), odsłowne (deverbativa) i t. p.