terminów gramatycznych online
wyraz pierwotny
Język: polski
- Alfabet. Wymawianie samogłosek. Wymawianie spółgłosek: Ryk/1850
- Część II. O podziele i różnych nazwiskach wyrazów: Mucz/1825
- Część II. Rozdz. 4. Pisownia czyli ortografia polska: Jes/1886
- Część czwarta prawideł gramatycznych, wyrazotwornia: Szum/1809
- Część druga prawideł gramatycznych, czyli odmiennia: Szum/1809
- Etymologia (Słoworód): Mał/1863, Mał/1879
- O Iloczasie: Ant/1788
- O odróżnianiu pierwotnej r, od przyciskowej pochodnej r-z: Oż/1883
- O źrzódłosłowie: DwBg/1813
- Oddział II. Budowa języka samskrytu: SkorM/1816
- Oddział III. Wyjątek z gramatyki samskrytu: SkorM/1816
- Pisownia: Kurh/1852
- Postrzeżenia nad niektórymi szczegółami rozprawy Brodzińskiego (J. Mroziński): Rozp/1830
- Pytanie skąd szwargon powstał w mowie polskiej?: Oż/1883
- Rozdział I. Rozbiór wyrazów w ogólności: Szt/1854
- Słowniczek: Gaert/1927
- Wstęp: Jak/1823
- Wstęp do Głosowni. - Język słowiański i jego narzecza. - Abecadło wszechsłowiańskie. - Podział mowy odnośnie do Głosowni.: Malin/1869
- Wstęp obejmujący pogląd na Głosownią i pojęcie Pierwoskładni: Malin/1869
- Wyobrażenie, pojęcie, wyraz, znaki pisarskie, głoska, zgłoska, podziały wyrazów: Czep/1871–1872
- Źródłosłownia. (Etymologia): Oż/1883
- Словопроизведенiе [Źródłosłów]: Grub/1891
Cytaty
Dwuzgłoskowé utworzoné przez dodanie piérwszéj zgłoski piérwotnym mają pospolicie ostatnią zgłoskę długą n.p. to beget rodzić, to beseem przystoić, to bestow dawać, darować.
Trzyzgłoskowé utworzoné przez dodanie Zakończenia, lub przydanie piérwszéj zgłoski, zachowują iloczas piérwotnégo wyrazu n.p. loveliness kochanność, tenderness uprzéjmość, Contemner pogardziciel [...]
Dla piękniejszej harmonii i większej rozmaitości głosów zamieniają się niektóre głoski polskie, w stopniowaniu, czasowaniu i tworzeniu wyrazów pochodnych od pierwotnych.
Ten wyraz, od którego inne pochodzą, można by nazwać Pierwotnik, czyli wyraz pierwotny (albo Źrzodłosłów), a ten zaś, który pochodzi, Pochodnik, czyli wyraz pochodny.
Wiedzieć należy: 1) że wyrazy piérwotné, są zawsze niezłożoné, a krótszé od pochodnych, np. od pán pochodzą pani, panicz itd.
Powtore, znaczenia tego z zupełną pewnością nauczyć się nie można, jeżeli przekładający nie zdoła oddzielić wyrazów pierwotnych (radicales) od pochodnich, czyli, co na jedno wychodzi, jeżeli nie zdoła przemienić wiersza na prozę i o wyrazach z których się składa podług źródłosłowów, sądzić.
Księga czwarta traktuje o pochodzeniu wyrazów i na cztery rozdziały jest podzielona. Pierwszy zawiera w sobie wyrazy pierwotne, czyli takie które prosto z źródłosłowów pochodzą, drugi wyrazy pochodnie (Derivativ), trzeci złożone, czwarty nakoniec o rodzajach imion podaje prawidła.
Wyrazy te które od żadnych nie pochodzą, ale same owszem są początkiem czyli źródłem wielu innych zowią się pierwotne, np. płyn, lot, śnieg.
Oprócz tego podziału dzielą się jeszcze wyrazy na: [...] 3) piérwotne, które od żadnych innych nie pochodzą, np. chód, ojciec, rola.
Jeżeli etymolog chce z ortografii słowa wnioskować o jego pierwiastku, nie może się spuszczać na ortografią teraźniejszą, ale musi, że tak powiem, zwrócić się aż do kolebki wyrodzonego słowa, i aż tam szukać w ortografii śladów pierwotnego wyrazu.
Kiedy y zaienia się na ie, co ma miejsce w rzeczownikach liczby mnogiéj i w czasowaniu słów, ie ma zawsze takie brzmienie jak y w wyrazie pierwotnym.
W zdarzonéj wątpliwości przy użyciu tych liter, należy się radzić źródłosłowu, to jest formować odmiany grammatyczne, albo téż dobierać wyrazy pierwotne i pochodne takim sposobem, iżby brzmienie wątpliwej głoski wybitniéj się okazało. I tak pisać należy sen, kończ, róg, Kraków, chleb, obowiązki (a nie sę, kącz, ruk, Krakuf, chlip, obowiąski) bo głoski wątpliwe dają się dobitnie słyszeć w wyrazach snu, koniec, rogowy, Krakowa, chleba, obowiązek.
Wyraz [...] pierwotny, to jest od innego wyrazu niepochodzący, np. ojciec, dobry.
Wszystkie wyrazy nasze podzielić by zatém można na dwa działy; do jednego z nich należą takie wyrazy, które od czegoś pochodzą, np. morzyć, umarzać, mór (od mrę) [...] Drugi zaś dział obejmuje te słowa, które jak mrę, początek swój mają w własnym źródłosłowie i nie pochodzą od niczego innego. [...]; ten dział obejmuje wyrazy pierwotne (Wurzelwörter).
[...] Jeżeli końcówka łączy się bezpośrednio s pierwiástkiem np. ula, ulem, wtedy wyráz nazywámy piérwotnym, jeżeli zaś końcówka łączy się z pogłosem przydanym do pierwiástku np. ulica, ulicą, wtedy wyráz jest pochodnym. Tak w piérwszym razie ul jak w drugim ulic nazywámy z niemiecka pniem, Stamm lub z grecka temátem wyrazu. Głoski wchodzące w skłád piérwiástku nazywámy piérwiástkowémi, wszystkie jinne przybyszowemi.
Sám piérwiástek może być temátem, któremu zwykle towarzyszą końcówki już to rodzajowe a, o, e, już to skłonnikowe u, m, już to spójka e [...], a jeżeli nie má na swym początku nágłosu, ani na końcu pogłosu, tylko końcówki, jak np. rod, takowe wyrazy nazywámy piérwotnemi (primitiva); jeżeli zaś piérwiástek má przed sobą nágłos, np. naród, uroda, poród, których piérwiástek jest rod, a nágłosy na, u, po, takowe wyrazy nazywámy złożone (composita) [...].
Ze względu na pochodzenie wyrazy bywają: pierwotne i pochodne, oraz swojskie i cudzoziemskie. Pierwotne są to wyrazy, które od innych nie pochodzą […]; pochodne, które od innych wyrazów pochodzą […]; swojskie t.j. właściwie polskie […]; cudzoziemskie, są to wyrazy z cudzoziemskiego języka do polskiego przybrane [...].
Wszystkie pojedyncze wyrazy nasze podzielićby zatém można na dwa działy [...]. Drugi dział obejmuje te słowa, które jak mrę początek swój mają w własnym swoim temacie i nie pochodzą od innego wyrazu. [...] obejmuje WYRAZY PIERWOTNE czyli krócéj PIERWOTNIKI (Wurzelwörter).
Takie jak mrę, cztę - i mór, poczet, odczyt, nazywamy wyrazami pierwotnymi, pierwotnikami albo inaczéj formacyami pierwszéj linii: ponieważ składają się one z saméj tylko końcówki i pierwiastka.
Jest podstawą i pomocniczką prawidłowej pisowni. Ażeby tak pisać jak wymawiamy, trzeba pilno uważać na budowę i skład wyrazów, na własność i brzmienie poszczególne głosek a osobliwie współgłosek w naszej mowie stałych, zgrubionych i ścieśnionych w układzie wyrazów. Na wyrazy pierwotne czyli źródłosłowowe i z nich, pochodne zdrobniałe lub też przymiotnikowe.
Teraz widzimy jak powinniśmy pisać, jeżeli nie chcemy opuszczać pierwotnych wyrazów, dla wciskającego się szwargonu niemieckiego, i słusznie w poznańskiem pisane i wydawcy dzieł i pism rozmaitych bronią się od tego nawału skażenia.
Pierwotne wyrazy Rządzić, Rzondzić, Rzędzie, Rzęd, Rząd, Rzadki, zatarły swe pochodzenie, trudno rozpoznać, który z którego wyraz pochodzi, i starszym jest, i czy konieczną jest rzeczą zatrzymać pierwiastek, któregokolwiek na r.
W innych razach piszemy ó tam, gdzie w piérwotnych lub pokrewnych wyrazach stoi o lub ó.
Z téj przyczyny, piszą się wszystkie bez wyjątku spółgłoski słabe (a zatém: b, g, w, d, dz, dź, z, i, i) swojemi właściwemi literami, nawet w tych razach, gdy wymawiamy je mocno, — jeżeli tylko w wyrazach piérwotnych lub pokrewnych znajdują się te same słabe brzmienia.
По происхожденію слова бываютъ: коренныя pierwotne, и производныя pochodne. 1. Коренныя слова не происходятъ отъ другихъ словъ, напр. rad, żal. [...]
IV. Wyrazy ze względu na pochodzenie: A. rodzime i obce [...]. B. pierwotne lub pochodne, np. odimienne (denominativa), odsłowne (deverbativa) i t. p.