terminów gramatycznych online
spółgłoska tylnojęzykowa
Język: polski
- Budowa wyrazów: Łoś II/1925
- Deklinacja: ŁośFl/1923
- Deklinacja I (Nominativus singularis ...., Nominativus pluralis ... Locativus dualis): Łoś III/1927
- Dialekty języka polskiego: Nitsch/1923
- Fonetyka opisowa: Benni/1923
- Głosownia: PolTerm/1921, Król/1922
- Głosownia (Fonetyka): Kr/1917
- Historyczna fonetyka czyli głosownia: Rozw/1923
- IV. Rozwój polskiej terminologii gramatycznej po Kopczyńskim: Kor/1961
- Nauka o głosce: Kl/1939
- Nauka o głoskach: Szob/1923
- Słowniczek: Gaert/1927
- Słownik, t. 1: A-G: SW/1900-1927
- Słownik, t. 2: H-M: SW/1900-1927
- Słownik, tom IX (T-Wyf): Dor/1958–1969
Spółgłoski tylnojęzykowe (welarne) artykułowane są za pomocą zwarcia lub szczeliny między tylną częścią grzbiety języka a przednią częścią podniebienia miękkiego (velum).
Cytaty
H I. jęz. = spółgłoska tylno-językowa twarda, głośna a. dźwięczna (honor, hotel, wahadło...). Przed samogłoską i ma brzmienie miękkie h', które w piśmie oznacza ś. tą samą literą h (historia, hijena, hipoteza...). Oprócz wykrzykników ha, hej itp. i utworzonych od nich wyrazów, używa się tylko w wyrazach obcych i przyswojonych z innych języków, jak herbata, hełm, pohahaniec, braha... lub też w niektórych swojskich, przekształconych pod wpływem obcym; np. hańba (z † gańba), hardy (z † gardy), hołota (z † gołota it p. Spółgłoska h dawniej wymawiała się odrębnie jako głośna i dziś wymawia się tak w niektórych tylko okolicach polskich; w wymawianiu zaś większości głośne h dzisiaj prawie nie istnieje i zastąpione zostało cichym ch. W piśmie jednak, ze względu na pochodzenie wyrazów, zachowujemy h.
- K jęz. = spółgłoska tylno-językowa (gardłowa), twarda, cicha a. niedźwięczna (mocna) i wybuchowa (np. krew, koń, kątek, piękny...). Przed samogłoskami i i e w języku polskim ma brzmienie miękkie k', które przed i w piśmie wyraża się przez k, a przed e przez ki (kibić, kieł, kiedy). Wyjątkowo k zostaje twarde przed cząstkami -em, -eś... oderwanemi od słów i przyłączonemi od wyrazu kończącego ś. na k, np. jakem żyw, takeście zrobili.
G 1. jęz. spółgłoska tylno-językowa (gardłowa) twarda, głośna a. dźwięczna i wybuchowa (grać, godny, ciągły...). Na końcu wyrazów i przed głoskami cichemi ma brzmienie cichego k (róg twardy, stóg siana). Przed samogłoskami i i e w języku polskim ma brzmienie miękkie g', które przed i w piśmie wyraża ś. przez g, a przed e - przez gi (giermek, geniusz, zgiełk), podobnie przed ą i ę w wyrazach giąć, gięty i pochodnych.
Podług narządów mównych, które biorą udział przy wymawianiu spółgłosek, wszystkie spółgłoski można podzielić na: [...] 5) tylno-językowe (zwane gardłowemi): k, g, ch (h) ki gi chi (hi), przy których wymawianiu tylna część języka zbliża się do podniebienia miękkiego.
Spółgłoski tylnojęzykowe k, g, zmieniły się przed e inaczej (na c, dz), aniżeli przed i lub w połączeniu z j (na cz, ż): przed e: k—c ręka, ręce [;] przed i w połączeniu z j: k—cz ręczyć, ręczy; ręczę (ręk-ję) [...].
Spółgłoska tylnojęzykowa ch wszędzie zmieniła się na sz: ch—sz: duch, dusza, dusze, duszy, duszę (duch-ję) [...].
Spółgłoska. Spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne. Spółgłoski czyste i nosowe. Spółgłoski twarde i miękkie. Spółgłoski: wargowe, wargowo-zębowe, przedniojęzykowe (zębowe i dziąsłowe), średniojęzykowe i tylnojęzykowe. Spółgłoski chwilowe (zwarte i zwarto-szczelinowe) i trwałe (szczelinowe i półotwarte).
Podług narządów mownych dzielimy spółgłoski na: 4) a) wargowe: p, p', b, b', m, m', b) wargowo zębowe: f, f', w, w', c) przednio językowe (zębowe) t, d, c, dz, s, z, ł, l, r, n, (dziąsłowe): cz, dż, sz, ż, rz, d) średnio językowe: j (oraz ć, dź, ś, ź, ń, które są równocześnie i przednio językowemi), e) tylno językowe: k, g, ch, h - k, g', ch'.
Zwarcie i szczelina tylnojęzykowo-miękkopodniebienne, powstające wskutek zetknięcia lub przybliżenia tylnej części grzbietu języka do tylnego (miękkiego) podniebienia; tutaj powstają spółgłoski zwarte: k, k' g, g' i szczelinowe: ch, ch’. [...] Spółgłoski tylnojęzykowo-miękkopodbiebienne, albo wprost tylnojęzykowe.
W polszczyźnie posiadamy dwa szeregi spółgłosek przedniojęzykowych, głoski typu s, — s z c t d n, i głoski typu š — na przykład š ž č, i głoski typu, następnie środkowojęzykowe, jak ś ź ć ń, wreszcie [spółgłoski] tylnojęzykowe, jak k g x. W sumie otrzymamy sześć szeregów, sześć miejsc artykulacji.
Cały środek Polski poprzedza o słabem u, może tylko labjalizacją poprzedzającej spółgłoski, zwłaszcza po wargowych i [spółgłoskach] tylnojęzykowych, rzadziej po przedniojęzykowych, najrzadziej po podniebiennych: puole, kuość są powszechne, ruoście, duobry częste, śuostra, ćuotka rzadkie.
§ 13. Spółgłoski tylnojęzykowe.
Zatrata nosowości prasł. ę przed spółgłoskami wargowemi, średnio- i tylnojęzykowemi [...].
§ 17. Od XIV w. w dekl. I zaczęto zastępować formę na -e przez formę na -u w zakresie tematów na spółgłoskę tylnojęzykową: pomocniku FI. 18 i 58 (zam. pomocnicze) z czasem coraz częściej [...].
Wypadki jak parch sarb-, gdzie, ponieważ oboczne pierzchać pasierb wskazują na grupę palatalną, mamy wbrew oczekiwaniu i ogólnej lechickiej normie dyspalatalizację przed wargowemi i tylnojęzykowemi, są odziedziczone z epoki przedlechickiej.
Suf. -ak nie następuje po spółgłosce tylnojęzykowej: k, g, ch; wyjątki takie, jak duchak — 'zakonnik klasztoru św. Ducha' są bardzo rzadkie.
§ 23. Dwie końcówki wołacza: -e i -u w języku prasł. właściwe były dwu rodzajom dawnych tematów: pierwsza tematom na -o [...], druga tematom na -u [...] i tematom na -jo [...]. Na gruncie polskim wcześnie zaczęło się mieszanie tych form, a przede wszystkiem od tematów na spółgłoskę tylnojęzykową (k, g, ch) w zakresie dawnych tematów na -o zaczęto urabiać wołacz z końcówką -u.
Dawne tematy na -o częściowo uległy wpływom deklinacji dawnych tematów na -u, np. w smutku, w duchu, w rogu (tematy na spółgłoskę tylnojęzykową).
Spółgłoski (consonantes) rozróżniamy: A. Ze względu na miejsce artykulacji: ★wargowe (bilabialne, dwuwargowe), ★wargowo-zębowe (labialno-dentalne), ★przedniojęzykowe: ★zębowe (dentalne) i ★dziąsłowe (alweolarne), ★średniojęzykowe, ★tylnojęzykowe (gardłowe, gutturalne).
Tylnojęzykowe, p. spółgłoski.
Tył języka zbliża się do miękkiego podniebienia przy spółgłoskach k, k', g, g', ch (h), ch' (h'), zwanych tylnojęzykowymi.
Tylnojęzykowy jęz. Spółgłoski tylnojęzykowe «spółgłoski k, g, ch, przy których artykulacji zachodzi zwarcie grzbietu języka z podniebieniem miękkim albo tworzy się w tym miejscu artykulacji szczelina».
Językoznawcy polscy na zjeździe w roku 1921 uchwalili zrąb terminologii gramatycznej stanowiący pierwszy wyraz jej unifikacji od czasów Kopczyńskiego [...].
Terminologia. Głosownia: [...], spółgłoska wargowa, wargowozębowa, przedniojęzykowa, zębowa, dziąsłowa, średniojęzykowa, tylnojęzykowa, chwilowa, zwarta, zwartoszczelinowa, trwała, szczelinowa, półotwarta, czysta, (bez)dźwięczna [...].