terminów gramatycznych online
przybranka
Język: polski
- Część II. Rozdz. 1. Wiadomości z głosowni i etymologii: Jes/1886
- Część II. Rozdz. 4. Pisownia czyli ortografia polska: Jes/1886
- Etymologia: Mał/1879
- Etymologia (Słoworód): Mał/1863, Mał/1879
- IV. Rozwój polskiej terminologii gramatycznej po Kopczyńskim: Kor/1961
- O zdaniu pojedyńczym: Kras/1897
- Odmienne części mowy: Lerc/1877
- Rozdzielanie wyrazów: Uchw.AU/1891
- Stopniowanie przymiotników: Trz/1865
- Słownik, t. 5: Próba-R: SW/1900-1927
- Znamiona czasowe i trybowe: Trz/1865
Cytaty
Imiona te [pochodne] urabiają się ze słów pierwotnych w taki sposób, że się zawsze do źródłosłowu tych czasowników przyczepia na końcu jaka nowa samogłoska, spółgłoska, albo i cała syllaba; nazywa się to przyrostkiem (suffixum). Przytém przybiera nowo tworzący się wyraz bardzo często i na początku jaką głoskę lub syllabę; nazywa się takowa przybranką (Vorsilbe).
§. 409. Przybrankami są po większéj części przyimki, rozłączne i nierozłączne (§. 528); — np. bieg — wybieg, zabiegi, zabiegliwy; mog — przemoc, pomoc; dziê — wydział, rozdział, udział, przedział, oddział itd.
a. Aorystu pojedynczego piérwotném znamieniem był piérwiastek czysty, stężały lub podwojony z przybranką (augmentum).
W staropolskiém albo nie było żadnéj przybranki: wyż-sz(y) kapłan (summus sacerdos) ks. Jadw.; albo przyczepiano na, naj, a niekiedy przy: na-mil-ejsz(y), na-miłościw-sz(y), naj-użyteczni-ejsz(y), prze-mil-sz(y).
Przybranki są to samogłoski, spółgłoski lub całe zgłoski na początku do źródłosłowu dodane.
§. 292. Inne części do składu wyrazów wchodzące są te:
przybranka czyli nawiązka, spotykana tylko w słowach złożonych,
końcówka, w prawidłowym stanie języka konieczna w każdym odmiennym wyrazie, i
przyrostek, niezbędny w każdym wyrazie pochodnym.
Przez PRZYBRANKĘ (praefixum, Vorsilbe) rozumiemy owę partykułę w niektórych naszych wyrazach [...], np. podbródek, zatoka, przykroić, wezbrać. Kładzie się ona zawsze na samém czele wyrazu [...] i jest to zazwyczaj przyimek.
Imię pierwotne, a zowiemy tak każde imię bezpośrednio utworzone z √, nic więcéj w składzie swoim nie obejmuje, jak właśnie tylko końcówkę i odnośny pierwiastek (z przybranką albo i bez przybranki, co tutaj na istotę rzeczy wcale nie wpływa).
Używamy za przybranki (praefixum, Vorsilbe) w ogólności przyimków, ale samych tylko pierwotnych (§. 558), gdyż takie jak np. podług, prócz, zamiast itp. nie nadają się do tego.
Do piérwiastku dodają się przybranki i przyrostki.
a) Przybranki stoją przed piérwiastkiem [...].
b) Przyrostki dodają się po piérwiastku.
Z, jako przybranka, gdy się spotka z: s— nie zmienia się.
[Antoni Małecki] Wyrazy opatrzone na początku jaką przybranką, t. j. zaczynające się od bez (beze), do, na, nad (nade), od (ode), o, po, pod (pode), przed (przede), przy, u, we, ze, za — ob (obe), prze, roz (roze), wy, wez (wes), można rozdzielać albo w tem miejscu, gdzie się przybranka albo przybranki z głównym wyrazem stykają, np. prze-zwać, roze-drzeć, ob-u-marły, — albo też w środku głównego wyrazu, np obu-mar-ły, rozpa-trywać lub rozpatry-wać, westchnienie, oblę-żenie i t. d.
[Antoni Małecki] W pierwszym razie pamiętać zatem o tem należy, że nie można oderwanych końcowych głosek przybranki doczepiać do wyrazu głównego, ani też początkowych głosek wyrazu głównego doczepiać do przybranki.
Osobne stanowisko, niejako w środku pomiędzy słowami przechodniemi a nieprzechodniemi, zajmują słowa zwrotne. Między niemi odróżniamy: [...] 2) Utworzone ze słów podmiotowych przez złożenie z przybrankami roz— lub —z—(s—) i przez dodanie zaimka zwrotnego się. Takie słowa albo mają znaczenie podmiotowe (np. rozlegać się [...]) albo, co bywa częściej, są słowami nieprzechodniemi czynności wzajemnej; np. rozejść się, zejść się. [...].
Przedrostek, tka, lm. tki [...] 2. gram. cząstka wyrazu dodana przed jego morfemą rdzenną przybranka
Przydatek, tku, lm. tki [...] gram. przybranka, przyrostek, prefiks, X przydawek: Roz-, wy-, s- są przydatki słowne. Troc.
Podobną popularność, jaką za czasów Oświecenia zyskał podręcznik Kopczyńskiego, w drugiej połowie dziewiętnastego wieku osiągnęła gramatyka A. Małeckiego [...].
Radix — pierwiastek, praefixum — przybranka, suffixum — przyrostek, thema — słoworód, temat (1879), terminatio — końcówka (1879) [...].