terminów gramatycznych online
przymiot orzecznik
Język: polski
- Część II. O Słowie: Mucz/1825
- Część II. O częściach mowy w ogólności: Jak/1823
- Część III. O układaniu wyrazów na utworzenie zdania i łączeniu zdań między sobą: Mucz/1825
- Część IV. O składni: Jak/1823
- III. Krystalizowanie się polskiej terminologii gramatycznej w czasach Oświecenia: Kor/1961
- Mownia: Morz/1857
- O czynosłowie: Nał/1774
- Składnia: Kurh/1852
- Składnia analityczna: Kam/1870
Cytaty
P. Jak się to nazywa o czym twierdzemy co; i to, co twierdzemy o czym? O. Pierwsze nazywa się Jestota lub Podjestota lub Wiestota (le sujet.) Drugie nazywa się Przymiot (l'attribut) ktory o Jestocie twierdzemy. Jestoty wyrażamy przez Jestotne Imiona. Przymioty przez Dodane Imiona. Zaimkami także Jestoty wyrażamy. Mianujący Spadek najpierwej do tego wyrażania służy. Wszystkie zaś słowa wyrażające Jestotę, i jej przymioty nazywają się Fraza, albo, tłomacząc to niepolskie słowo Propozycja, Założenie, albo Układ. (la proposition, la phrase.)
Przymiot (attribut) ktory Czynosłowo łączy z Rzeczą czyli z Jestotą (sujet.)
Être [...] służy tylko do związania podjestoty z jej Jakością albo Przymiotem.
To wszystko, co o rzeczy mówimy; nazywać [...] będziemy przymiotem zdania.
Przymiot zdania malujemy, i te są Przymiotnik, Imiesłów, Słowo, Przyimek, Spójnik, Wykrzyknik.
Rzecz w zdaniu pierwsze trzyma miejsce, bo o niej rozmyślamy i sądzimy; po niej następuje przymiot zdania, bo ten jest skutkiem rozmyślania i sądzenia naszego o rzeczy: ztąd wypada że Przymiot do Rzeczy, ale nie nawzajem, stosować się musi i jej podlegać, to jest, wiernie oddać, co się w Rzeczy upatruje, rozważa i sądzi.
Części mowy właściwie przeznaczone do wyrażenia Przymiotu zdania mogą czasem posłużyć do malowania Rzeczy zdania. Takiemi są mianowicie Przymiotniki, Imiesłowy, Słowa w trybie bezokolicznym, i czasem Przysłówki. [...] Wzajemnie części mowy służące właściwie do wyrażenia Rzeczy zdania, mogą się użyć do malowania Przymiotu.
Imiesłowy są to imiona pochodzące od słów, to jest okoliczność czynienia lub skutku w słowie zawartą wyrażające. Jako imiona mogące wydać przymiot zdania, mają odmiany przez liczby, przypadki i rodzaje; i w tym względzie uważane, ze wszystkiém się z przymiotnikami zgadzają i podobnież odmieniają się, tylko że się stopniować nie mogą. Jako część słowa, odmieniają się przez czasy, i tém się różnią od przymiotników, np. kochający, kochany, mający kochać: skutek bowiem lub czynienie, które wyrażają imiesłowy, dziać się muszą w pewnym czasie.
Każde zdanie zamyka w sobie trzy części: naprzód rzecz, po wtóre przymiot rzeczy, po trzecie sądzenie nasze, jak ów przymiot przystoi rzeczy.
Zdanie przeto zawiera w sobie przedmiot (подлежащее) czyli rzecz, o któréj się mówi; własność (качество) czyli przymiot, upatrywany w tym przedmiocie; i łącznik (связка) przyznający tę własność przedmiotowi. Np. Bóg jest wszechmocny. Tu Bóg jest przedmiotem mowy, wszechmocny jego własnością, a jest łącznikiem.
Otóż wedle téj szkoły są niezbędnemi do całości zdania: Subjectum (na wyrazy polskie nie ma zgody) attributum i copula, a więc najmniéj trzy wyrazy, — które przecież godzi się w imaginacji tworzyć dla załatania braku rzeczywistego, — czyli inném słowem godzi się urojeniem fałszować mowę. W zdaniu np. człowiek jest śmiertelny, wyraz człowiek jest subiektem (podmiotem), wyraz śmiertelny attrybutem (przymiotem), a wyraz jest, znaczy kopulę inaczej łącznik.
Głównych części w zdaniu jest trzy: piérwsza część jest to: o czem mówimy, czyli podmiot; druga jest to własność podmiotowi przyznana, czyli przymiot zdania; trzecia jest to słowo, które łączy piérwsze wyobrażenie z drugiem, czyli jest to: łącznik .
Podmiot, przymiot i łącznik nazywamy częściami głównemi, bo czy wyraźne czy domyślne, w każdem zdaniu znajdować się muszą i łatwo między innemi odróżnione być mogą.
Uczęstowanie przyjaciół nigdy nie jest milszem, jak gdy im stawiasz owoc własnej swojej pracy. K. B. [...] W 1-em wyrazy główne: Uczęstowanie, podmiot; nie jest, łącznik, milszem, przymiot zdania. [...] W 2-em wyrazy główne: podmiot domyślny: ty; stawiasz opowiednik jednowyrazowy; owoc przedmiot zdania.
Najlepsze jednak świadectwo spopularyzowania się już rodzimej terminologii gramatycznej, i to po szkołach, daje konsekwentnie ją stosująca gramatyka francuszczyzny S. Nałęcz-Moszczeńskiego [...].
Syntaxis — skład (s. 181): propositio simplex — propozycyja, założenie, fraza, układ, mówienie proste, composita — złożone, subiectum — (pod-, przed-, w-, s. 353) jestota (s. 495), praedicatum — jakość, przymiot, obiectum transitivum — czynienie myślne, objestota (s. 205), rząd prosty, istny, udzielny (s. 546), istotny (s. 557), intransitivum — nieprosty, odnośny.