Słownik historyczny
terminów gramatycznych online

zdanie
Hierarchia Dzieła

Hasło w cytatach: zdania, zdánie, zdań
Język: polski
Dział: Składnia (współcześnie)
EJP 1991, 396 Definicja współczesna

Zdanie — jedna z dwóch podstawowych jednostek składni, stoi w najbliższej opozycji do grupy składniowej. Stanowi zespół wyrazów połączonych stosunkiem predykatywnej determinacji składniowej, która zachodzi między członem określanym (niekonstytutywnym) a określającym (i konstytutywnym zarazem).

Cytaty

Kn/1621, s. 1431 Definicja

Zdánie. [...]/ Sententia Plaut. haec mea sententia est./ Ter. Sapiunt mea quidem sententia./ Cic. In ea sum sententia.

Kn/1644 (I wyd. 1626), s. 707

Sententia, Mnimánie. Rozumienie 5. Zdánie 1. Postanowienie umysłu. Sens. Sentencyia 1. Wotum. Skazánie. Sumá 2. Myśl 6.

Fook/1768, s. 4 (3-4)

Des syllabes on forme les mots, des mots le Discours, qui est un jugement exprimé par deux, ou plusieurs mots, p. ex. amo Regem, j'aime le Roi.

[...]

Z syllab składają się słowa, z słow mowa, ktora jest: zdanie wyrażone przez 2. lub więcej słow, v. g. amo Regem, kocham Krola.

Nał/1774, s. 3 Definicja

Ziemia jest okręgła [...]. Inaczej to sądzenie nazywamy Zdanie.

DwBg/1813, s. 99 Definicja

Całá ta myśl, nazywá się sądém, póki jest u kogo wewnątrz: gdy ją zaś drugiému w sło­wach odmaluje, nazywa się zdaniém.

Jak/1823, t. I, s. 176 Definicja

Myśli czyli zdania.

Jak/1823, t. I, s. XXXV

Myśl zawarta jest w myśleniu; wyjawiona przez wyrazy zowie się zdaniem. Większa lub mniejsza liczba zdań połączonych z sobą stanowi mowę.

Jak/1823, t. II, s. 2 Definicja

Myśl wyjawiona mową zowie się zdaniem. To więc powstaje z Rzeczy o którzy mówimy i z Przymiotu wyrażającego co i Rzeczy mówimy. Dwie te części zdania są istotne; za trzecią bierzemy słowo być które nie zamyka wyobrażenia, tylko wskazuje że ten lub ów Przymiot należy do tej a nie innej Rzeczy.

Mucz/1825, s. 3 Definicja

Każda mowa składa się z zdań czyli wysłowionych myśli, z sobą połączonych.

Mucz/1825, s. 175

Składnia jest część grammatyki, która uczy, jak szczególne wyrazy w zdania łączyć czyli składać, jak całe zdania jedne z drugiémi wiązać, i jak na koniec, w uskutecznianiu tego, każdéj formy wyrazów odmiennych używać należy […].

Mucz/1825, s. 175

Czucie rzeczy, czy przytomnych samych przez się, czy przytomnych nam tylko przez ich wyobrażenia, zowie się myślą. Myśl, nazywa się sądem, póki jéj słowy nie wyjawiamy: gdy ją zaś drugiemu w słowach odmalujemy, nazywa się zdaniem.

Rew/1845, s. 35 (35-36)

Gdy w zdaniu znajdują się słowa zmysłowe: widzę, słyszę, czuję, powoniam, smakuję, i t. d. lub umysłowe: twierdzę, wyobrażam, przeczę, sądzę, i t. p. twierdząc, mają po sobie tryb oznajmujący ze spójnikiem, że, jak, bo, a przecząc, mają słowo w trybie życzącym ze spójnikiem: żeby, jakby.

Rew/1845, s. 53 Definicja

O ZDANIACH.

Ta jest różnica między wyrazem: Myśl, a wyrazem: Zdanie, że pierwsza oznacza wyobrażenie przedmiotu i niejako zamiar, a drugie oznacza wykończenie tej myśli, i niejako już sąd gotowy o tem, co myśl wyobraziła; ztąd mówimy: jaka twoja myśl, czyli jak i twój zamiar? a gdy spodziewamy się, że ktoś myśl wykończył, czyli przedmiot poznał, to się pytamy: jakie twoje zdanie? myśl zatém, jest to zamiar sądzenia o czém lub o kim, a zdanie, jest to twierdzenie lub przeczenie o jakiej rzeczy lub osobie.

Desz/1846, s. 375 Definicja

Jeżeli tylko myślę o jednéj rzeczy, przedmiocie, osobie, bez porównania i stosowania jéj do drugiéj, bez robienia wniosków; taka myśl nazywa się sądem, słowami zaś oddana w mowie lub na piśmie zowie się zdaniem.

Such/1849, s. 2 Definicja

Zdanie jest słowném wyrażeniem sądu o jakimś przedmiocie; np. Człowiek ma rozum.

Ryk/1850, s. 138 Definicja

Zdanie jestto szereg wyrazów tak ułożonych, że z nich powziąść można dokładnie o czém się mówi wyobrażenie. [...] Wyrażając myśli nasze możemy twierdzić, rozkazywać, zapytywać lub przeczyć. Stąd każde zdanie może być twierdzące, rozkazujące, pytające lub przeczące. [...] Zdanie jest albo proste albo złożone.

Kurh/1852, s. 1 Definicja

Połączenie wyrazów, w którém przyznaje się własność przedmiotowi mowy, zowie się zdaniem (предложенiе).

Kurh/1852, s. 1 (1-2) Definicja

Zdanie przeto zawiera w sobie przedmiot (подлежащее) czyli rzecz, o któréj się mówi; własność (качество) czyli przymiot, upatrywany w tym przedmiocie; i łącznik (связка) przyznający tę własność przedmiotowi. Np. Bóg jest wszechmocny. Tu Bóg jest przedmiotem mowy, wszechmocny jego własnością, a jest łącznikiem.

Morz/1857, s. 289 Definicja

Mowa przeto człowieka jest mozaiką układaną z różnobarwnych kawałków przedstawiających rozliczne sprawy, jakie człowiek wedle myśli postaciuje jéj wątkiem. Jeden taki pojedynczy kawałek w niéj uwzględniony z osobna, nazywamy zdaniem. Zdanie więc jest wyrażeniem sprawy pojedynczéj, albo zespolonéj.

Morz/1857, s. 290

Zdanie ma swoich siedm przypadków, jakoby siedm odnóg, na które myśl jedna rozłożyć się może, — i równie jak tamte odpowiadających ściśle siedmiu głównym częściom mowy. Nazwiejmy je działkami zdania, i poznajmy je w szczegółach.

Łaz/1861, s. 2

Stąd wypada podział gramatyki na naukę [...] 4. O zdaniach czyli składni, która w sobie zawiera prawidła łączenia i zgadzania ze sobą słów w zdaniu, tudzież prawidła łączenia ze sobą zdań (składnia zdań) […].

Łaz/1861, s. 58 Definicja

Połączenie słów w ten sposób, iż myśl naszą wyrażają nazywamy zdaniem [...].

Łaz/1861, s. 219

Myśl dokładnie słowami wyrażona, nazywa się zdaniem; a że myśli nasze są rozmaitéj treści, przeto różne są zdań rodzaje: 1. Zdanie sądu wyraża sąd o osobie lub rzeczy, np. Cnota jest najpiękniejszą ozdobą człowieka. 2. Zdanie pytające wyraża pytanie albo o potwierdzenie, albo o zaprzeczenie naszego sądu czyli orzeczenia (Aussage) lub o inną część zdania, np. Maż ten człowiek rozum? [...]. 3. Zdanie wyrażające możliwość, tj. wyrażające, że coś stać się może (życzenie lub warunek), np. Bodajbyście się stać mogli chlubą i pociechą dla naszych nauczycieli! [...]. 4. Zdanie żądające wyraża rozkaz, zakaz, przypuszczenie mówiącego lub zachęcenie, np. Powiedz wyraźnie, czego chcesz [...].

Gr/1861, s. 1 Definicja

Myśl słowami wyrażoną nazywamy zdaniem, n. p. Słońce świeci. Bóg jest wszechmocny.

Mał/1863, s. 2 Definicja

Przez zdania wypowiadamy myśl naszą. Zdania składają się z wyrazów, wyrazy ze zgłosek, zgłoski czyli syllaby z głosek, a tych znaki piśmienne nazywamy literami.

Mał/1863, s. 264 Definicja

§. 577. Zdanie (enuntiatio albo propositio, Satz) — jest to myśl czyli sąd, wyrażony słowami; np. Ziemia jest okrągła. Ziemia się obraca. Ogień piecze. Lód jest zimny.

Malin/1869, s. 2

[...] Pisowniá podaje prawidła, jakiemi postaciami głosek oznaczać náleży głosy i brzmieniá, danego języka, wchodzące już w skłád wyrazów; jakiemi znakami oddzielać wyrazy i zdaniá od siebie w ciągu pisma, albo raczéj, jakiemi znamionami oznaczać zdaniá i okresy. Grafika zaś w znaczeniu gramatycznym má nám wskazać postacie głosek, jakiemi oznaczać náleży głosy i brzmieniá danego języka niezależnie od wyrazów, których są cząstkami. Jednym słowem: Grafika uczy nás oznaczać pojedyńcze głosy i brzmieniá, podaje sposób wyráżaniá głosek w abecadle, i jest pisownią, że tak rzekę, abecadłową; Ortografijá zaś jest odnośnie do fonetyki języka pisownią wyrazową, obejmującą prawidła dlá wyrazów, zgoła dlá mowy pisanéj. Grafika daje nám, a przynájmniéj dać nám powinna, w pojedynczych postaciach wyraźny i cáłkowity obráz fonetyki danego języka; Pisowniá zaś jest wynikiem prawideł językowych zastósowanych do etymologiji i gramatyki; powinna być wiernym obrazem nie tylko fonetyki języka, ale i jego organizmu.

Malin/1869, s. 95

Każdá mowa skłádá się ze zdáń , będących obrazem myśli. Każde cáłkowicie wyrażone zdanie skłádá się z wyrazów […].

Kam/1870, s. 12 Definicja

Zdanie jest to myśl wyrazami jasno wypowiedziana i wydająca sąd o jakiejś osobie lub rzeczy.

Kam/1870, s. 61

Powiedziano już wyżéj, że słowo wyraża sąd o osobie lub rzeczy, a więc bez słowa niema myśli czyli zdania.

Kam/1870, s. 96

Zdania dzielą się: najprzód na główne i podrzędne, a daléj na proste, ściągnięte, złożone, współrzędne, określające, dopełniające, wtrącone, nawiasowe, niezupełne.

Czep/1871–1872, s. 12 Definicja

Myśl wyrażona ustnie lub na piśmie za pomocą wyrazów nazywa się zdaniem.

Czep/1871–1872, s. 13

Zdanie składa się z dwóch części, podmiotu i orzeczenia; między podmiotem a orzeczeniem nie piszemy żadnego znaku pisarskiego, a na końcu zdania kładzie się punkt.

Czep/1871–1872, s. 25

Dopełnienie jest to wyraz w zdaniu, przez który myśl staje się pełniejszą, i oznacza istotę czyli przedmiot, na które spływa działanie podmiotu; dopełnieniem podobnie jak i podmiotem są istotniki, lecz podmiot odpowiada na pytania: kto? co? i oznacza istotę działającą; dopełnienie oznacza istotę bierną, uległą działaniu podmiotu i odpowiada na pytania: kogo? czego? komu? czemu? kogo? co? kim? czém? O (na, w, przy) kim? O (na, w przy) czém? [...].

Lerc/1877, s. 1 Definicja

Mowa nasza składa się ze zdań, np. Bóg stworzył niebo, ziemię i wszystko, co się na niej znajduje. Człowiek sądzi, a Bóg rządzi. Módl się a pracuj. Jak sobie pościelesz, tak się też wyśpisz. Każde zdanie składa się z wyrazów.

Lerc/1877, s. 77 Definicja

Zdanie jest myśl czyli sąd wyrażony słowami, np. Uczeń pisze. Ziemia jest okrągła. Nauczyciel chwali ucznia. W każdem zdaniu musi być podmiot i orzeczenie.

Mał/1879, t. II, s. 345 Definicja

§. 571. ZDANIE (enuntiatio albo propositio, Satz) — jest to myśl czyli sąd, wyrażony słowami.

Ziemia jest okrągła. Ziemia się obraca. Ogień piecze. Lód jest zimny (albo ziębi).

Malecz/1882, s. 1

P. Z czego składa się mowa ludzka? 0. Mowa ludzka składa się ze zdań, np. To dziecko uczy się dobrze. P. A zdania z czego się składają? 0. Zdania składają się z wyrazów, które inaczej zowiemy częściami mowy, np. To—dziecko—uczy—się—dobrze.

Oż/1883, s. 69

Pyt. A któreż są nie odmiennemi [częściami mowy]?

Odp. Następne: Przyjimki, że najczęściej kładą się przy jimionach, lub odnoszą się do nich.

2re Przysłówki, że przy słowach kładą się zwykle, lub przymiotnikach słowowych.

3cie Spójniki, spajające czyli łączące zdania i okresy, i czasem rozłączające takowe.

4te Wykrzykniki, że się wykrzykuje w strachu nagłym gniewie, radości, lub biedzie nagłej i t. d.

Oż/1883, s. 248

Komu nie podoba się używać narzędnika, gdzie koniecznie w zdaniu się wymaga, to niech zdanie to zmieni na jinne w którem-by nie znajdowało się wcale słowa posiłkowego, albo niech użyje jimiesłowu omownego teraźniejszego; to wtedy ujdzie za polskie to zdanie i będzie właściwem.

Oż/1883, s. 326

Polak zaś to samo zdanie kilką sposobami może wyrazić, będzie dobite; i dlatego najlepsi pisarze polscy różnią się stylem, a wszędzie jest gładkim i pięknym.

Jes/1886, s. 3 Definicja

To, co człowiek o jakiej osobie lub rzeczy myśli sądzi i wypowie, nazywa się zdaniem.

Cóż więc jest zdanie? Zdanie jest to myśl, sąd o jakiejś osobie lub rzeczy, wypowiedziany lub napisany wyrazami. [...]

Myśl (czyli sąd) o jakiej osobie lub rzeczy, wypowiedziana lub napisana wyrazami, nazywa się zdaniem dla tego, ponieważ ją wypowiadamy czyli zdajemy z siebie.

Jes/1886, s. 54 Definicja

Zdanie zatem jest to myśl wypowiedziana słowami.

Grub/1891, s. 56-57

Краткое сужденіе, выраженное словами, называется предложеніемъ, zdaniem, нпр. Bezinteresowność jest cnotą, duma wadą. Dusza jest nieśmiertelna. Ja czytam. On jest biédny. Słońce schowało się. Kłamać jest haniebnie.

Uchw.AU/1891, s. 25

Zabytek starego aorystu by pisać należy razem: 1) w wyrazach aby, oby, żeby, gdyby, chociażby i t. p. 2) jako cząstkę składową t. z. trybu warunkowego: chciałbym, jabym chciał, radzibyśmy, człowiekby sobie odpoczął i t. p. Osobno pisze się by tylko wtedy, jeżeli zaczyna zdanie, n. p. by poznać kraj.

Król/1907, s. 32

WIELKIE LITERY 1) Piszemy na początku pierwszego słowa w zdaniu. 2) Imiona własne osób, nazwiska rodowe, przydomki: Apollo, Bolesław Chrobry [...] 3) Nazwy gieograficzne: Europa, Polska, Warszawa, Tatry, tudzież złożone: Sądowa Wisznia, Nowe Miasto, Wola Węgierska itd.

Lor/1907, s. 58

„Gdybym pisał" jest tryb łączący (modo subjunctivo), który się używa kiedy zdanie jest zawisłe od drugiego.

Kr/1917, s. 6

Zdanie. § 6. Wypowiedziany przez kogoś szereg dźwięków, który może wywołać u słuchającego jakąś myśl, nazywa się zdaniem mówionym.

Kr/1917, s. 6 Definicja

Zdanie więc, czy to mówione, czy też pisane, jest to szereg albo pewnych dźwięków, albo liter, wyrażający jakąś myśl mówiącego lub piszącego.

Łoś/1918, s. 108

Wielkie i małe litery. Imiona własne [...] piszemy dużą literą np. Jan Kochanowski. [...] Zaczynamy pismo od wielkiej litery, od której też rozpoczynamy zdanie po kropce a także po dwukropku.

Kon/1920, s. 1 Definicja

Myśl, wypowiedziana słowami, zowie się zdanie.

Uczeń pisze; siostra szyje; ojciec idzie; matka gotuje.

PolTerm/1921, s. 91

Składnia (nauka o zdaniu).

Król/1922, s. 17

Składnia. (Nauka o zdaniu).

Król/1922, s. 19 Definicja

Rodzaje zdań (ze względu na treść). 1) Zdanie oznajmujące [...]. 2) Zdanie wykrzyknikowe [...]. 3) Zdanie pytające: Czy instrument niestrojony?

Szob/1923, s. 313 Definicja

Formą zdania [...] nazywamy postać jego zewnętrzną. Zdania składają się z wyrazów. [...] Forma zdania zależy od tego, za pomocą ilu i jakich części mowy są wyrażone człony zdania.

Szob/1923, s. 313-314 Definicja

Człony zdania mogą [...] być wyrażane za pomocą jednego wyrazu lub grupy wyrazów samodzielnych, przy czem grupy wyrazów, stanowiących człony zdania, niekiedy same przez się mogą tworzyć zdanie. Zależnie od tego, zdania, ze względu na ich formę, można podzielić na trzy klasy: 1) zdania, w których tak podmiot, jak orzeczenie są wyrażone za pomocą jednego wyrazu niesamodzielnego; 2) zdania, w których przynajmniej jeden człon składa się z wyrażenia syntaktycznego; 3) zdania, w których przynajmniej jeden człon jest wyrażony za pomocą całego zdania.

Nitsch/1923, s. 425

Dalej: żadna z gwar polskich (prócz wystawionych na wielki wpływ niemiecki) nie zna zaniku palatalności ń przed spółgłoskami, natomiast suwalskie słonce, skoncy [...] łączą się bezpośrednio z ruskiemi; tak samo ma się rzecz z tamtejszem, i dość daleko na południe ciągnącem się, r zain. poi. ř [...], a także z nierozłącznością śe od czasownika, z jedynemi w Polsce grupami: śe rob'i (na początku zdania) [...].

Rozw/1923, s. 61

Głoski poszczególne są wprawdzie tylko w bardzo małym zakresie zarazem wyrazami, a normalnie istnieją tylko w obrębie mniejszych lub większych grup fonetycznych, to jest wyrazów lub powiedzeń; mimo to jednak posiadają swoją indywidualność, pewien odrębny byt indywidualny (oczywiście psychiczny przedewszystkiem), w innym stopniu ale podobnie jak wyrazy (znowu z szeregiem stopniowań) w stosunku do powiedzeń (zdań).

Rozw/1923, s. 194

Rozwój głosek zależny od całości wyrazu, zdania (powiedzenia) i grup pokrewnych.

ZwO/1924, s. 72 Definicja

Składnia (Syntaxe).

Myśl wypowiedziana wyrazami nazywa się zdaniem (oração, proposição).

Gaert/1927, s. 107

Zdanie: ★oznajmujące, ★wykrzyknikowe, ★pytające.

Kl/1939, s. 134 Definicja

To najmniejsze wypowiedzenie powiadamiające o naszych myślach, uczuciach i pragnieniach nazywa się zdaniem, względnie równoważnikiem zdania zależnie od tego, czy w wypowiedzeniu jest obecna osobowa forma czasownika, czy też jej nie ma.

Ciekawostki

Nał/1774: termin używany bardzo rzadko

Powiązane terminy