terminów gramatycznych online
wyrzutnia w wyrazie
Cytaty
Postaci grammatycznych jest w polskim języku pięć:
1wsza: Wyrzutnia, gdzie się syllaba albo głoska jaka wyrzuca, np. daleko, dalej; ojciec, ojca; poszliśmy, zamiast: poszedliśmy; trząsł, zamiast: trzasnął.
[...] Ubywa często, czyli wyrzuca się e, ile razy następuje po spółgłosce, która po jego opuszczeniu łatwo na spółgłoskę zakończenia spłynąć może, przy czém zachować należy odmiany w §10. opisane, np.: wróbel, wróbla, kocieł, kotła […]. Taka postać grammatyczna zowie się wyrzutnią. W staropolskich książkach, toż e wyrzucało się w piérwszym nawet przypadku, np.: szańć, usterk [...].
Wyrzutnia. Jest wyrzucenie jakiej głoski z wyrazu. Wyrzuca się a, ja, у, i mówi się wołmi, końmi, zdrów, i t. d. zamiast wołami, koniami, zdrowy, i t. d.
Wyrzutnia w Słowach. Można opuszczać w Słowach zaimki osobowe, ja, ty, on, i t. d. (obaczyć wyżej Przypisek) (5).
Dodatni, wyrzutni, zamienni, cudzoziemczyzny głoskowej, używamy dla złagodzenia lub obostrzenia brzmień w wyrazach, lub dla nadania zakończeń według swojej mowy wyrazom przyswojonym z obcej; jak to widzieliśmy na wyrazach: dramma, poema z greckiego wziętych. Cztery te postaci, że mają na celu zewnętrzną formę, czyli głoski; ztąd pod tym względem nazywają się grammatycznemi czyli głoskowemi.
Wyrzutnia jest wtedy, kiedy się jedna, lub więcéj głosek na początku, we środku lub przy końcu wyrazu opuszcza, czyli wyrzuca, np. Kuba, człek, kijmi, znów, zdrów i t. d., zamiast: Jakób, człowiek, kijami, znowu, zdrowy i t. d.
Wyrzutnia odbywa się podobnież ze względu na harmonią, a najłatwiejszą jest dla niéj taż sama usłużna samogłoska e. I tak nie mówimy: zegarek, zegareka, toporek, toporeka, […], jakby wypadało wedle prawidłowéj tych wyrazów odmiany, lecz, wyrzuciwszy e, skracamy zbyt rozwlekłe i mdławe brzmienie na więcéj jędrne, zegarka, toporka […].
Ty i ja, są sprawotwórcze; siebie i się, tak nazwane zwrotne; są sprawobiernemi zawsze rządowi lub kierunkowi spraw własnych istotnika, który wyrażają, poddane; — kto i co, twierdzące i pytające, a nikt i nic, zaprzeczające, obadwa złożone, piérwszy ze spójnika ni, i zamianka kto, drugi z tegoż spójnika i zamianka co, skróconych wyrzutnią ostatniej samogłoski.
Są na koniec zetknięcia się ze sobą spółgłosek, w których dwa brzmienia szczególniéj się nie znoszą wzajemnie; zachodząca przeto w takich razach trudność pomiędzy niemi kończy się albo na tém, że jedno z nich wytrącone zostaje z wyrazu (wyrzutnia). [...] Wyrzutni podlegają: 1) n przed l; np. tęskliwy (tęskn-ić).
Przez wyrzutnią odrzucają się niekiedy głoski i zgłoski tak s piérwiástku, t. j. piérwiástkowe, jak i przybyszowe z wyrazu. Wyrzutniá w násłowiu nazywá się Aphaeresis - zesuwką, w środosłowiu wysuwką […].
[…] Od tego słowa urábiają się za pomocą przyjimków słowa złożone dokonane przez wyrzutnią piérwiástkowego i s pozostawieniem násuwki j […].
[…] Takowe zapatrywanie się jest nader błędne i niezgodne s práwdą; albowiem faktem jest niezaprzeczonym, że gdzie tylko w dziedzinie języka starosłowiańskiego i polskiego zachodzi w 2éj osobie liczby pojedyńczéj kontrakcyjá lub wyrzutniá […], tam téż i w 1éj osobie liczby pojedyńczéj nie ma spójki, i dlá tego osoba ta kończy się w obudwu językach nie na samogłoskę nosową ą lub ę, w któréj tkwi zawsze spójka, lecz na spółgłoskę m, która jest znamieniem téjże osoby [...].
Są na koniec oprócz tego i inne jeszcze takie zetknięcia się ze sobą spółgłosek, w których dwa brzmienia szczególniéj się nie znoszą wzajemnie; zachodząca przeto w takich razach trudność pomiędzy nimi kończy się albo na tém, że jedno z nich wytrącone zostaje z wyrazu (wyrzutnia) [...].
Wyrzutni podlegają:
1) n przed l; np. tęskliwy (tęskn-ić); [...].
2) t zwyczajnie się wyrzuca w połączeniach stn , stł, stl i sts; np. szczęsny (zamiast szczęstny, szczęście).
Owyrzutniwa, w słowie Zostawa-ć.
W czasie niedokonanym przeszłym oznajmującym i warunkowym od zostawać mamy prawidłowie Zostawałem; w dokonanym zaś czasie wyrzuca się wa, zostałem, jako też w teraźniejszym zamiast zostawam, zostaję, przyczyną tego jest krótszy słowoczasownik częściej używany i skłonność do zamieniania wa na je, nie wszędzie jednak prawidła na to pozwalają, trzeba bardzo uważać.
Abfall Odpad (brzmienia z początku lub końca wyrazu; porówn. Wyrzutnia, Wypad).
Ausfall Wypad, albo Wyrzutnia (brzmienia ze środka wyrazu. Porówn. Odpad).
Wypad, albo Wyrzutnia Ausfall (porówn. Odpad).