terminów gramatycznych online
spółgłoska nosowa
Język: polski
Geneza: kalka łac. consonans nasalis
- Dialekty języka polskiego: Nitsch/1923
- Fizyjologiczny opis spółgłosek: Malin/1869
- Fonetyka opisowa: Benni/1923
- Głosownia: Kr/1897, Mał/1863, Mał/1879, PolTerm/1921, Król/1922, Kon/1920, Lerc/1877
- Głosownia (Fonetyka): Kr/1917
- Historyczna fonetyka czyli głosownia: Rozw/1923
- IV. Rozwój polskiej terminologii gramatycznej po Kopczyńskim: Kor/1961
- Nauka o głoskach: Szob/1923, Łaz/1861
- O Słowie: Malin/1869
- O pisowni: Such/1849
- O samogłoskach. O końcowej samogłosce rzeczowników rodzaju nijakiego (J. Mroziński): Rozp/1830
- O samogłoskach. O znamionach nad samogłoskami (W. Szwejkowski): Rozp/1830
- Oddział III. Wyjątek z gramatyki samskrytu: SkorM/1816
- Pisownia: Łaz/1861
- Spis rzeczy i wyrazów: Rozp/1830
- Sprawdzenie najściślejsze samogłosek i spółgłosek polskich: Oż/1883
- Szczególniejsze prawidła wymawiania: SkorM/1828
- Słowniczek: Gaert/1927
- Terminologia brzmień: KarłT/1885
Spółgłoski nosowe są s. półotwartymi wymawianymi w ten sposób, że wobec istnienia zwarcia w jamie ustnej lub między nią a komorą gardłową strumień powietrza wydostaje się na zewnątrz przez otwory nosowe.
Cytaty
Wszystkie postacie każdego z pięciu szeregów, wymawiają się jednakowym organem; druga i czwarta postać są oddechowemi pierwszej i trzeciej, a piąta jest nosową.
Lecz w żadnym wypadku nie może Anuswâra na końcu jakowego wyrazu zamiast zgłoski nosowéj czterech pierwszych szeregów być kładzioną, chybaby takowy zachodził wypadek, iż tu jest euphoniczna zmiana pierwiastkowego म् m.
We wszystkich mowach wymawianie litery n, stosuje się do organu następującéj spółgłoski; w niemieckim litera n inaczéj się wymawia w wyrazie Enge, a inaczéj w Ende. Cóż dopiero mówić o polskim n, ń. Pismo Samskrytskie ma do odcieniowania delikatnych różnić w wymawianiu litery n, oddzielne postacie.
W odmianach słów, zakończonych na samogłoskę nosową, samogłoskę tę odrzucamy, lecz brzmienie jéj nosowe wyrażamy przez nosową spółgłoskę n.
Czy powiemy, że w słowie ramie, nosowa spółgłoska m stojąca przed e, powinna zrządzić ten sam skutek, jaki zrządza w słowach kurczę, zwierzę i t. p. głoska ę, mająca sama w sobie brzmienie nosowe?
M; spółgłoska płynna, nosowa 87. 23, 28; 89.
Kiedy samogłoski e, o zléwają się w wymowie ze spółgłoskami nosowémi m, n, piszemy w słowach polskich i spolszczonych ę, ą.
[…] Spółgłoski nosowe m, n, ń, nie przemieniają już nigdy w języku książkowym otwartego o w ściśnione, np. ton […].
[…] Po nosowych samogłoskach nie piszą się nigdy nosowe spółgłoski, np. żętyca, ręka, kolęda […].
Między niememi a płynnemi zajmują miejsce, pod tym względem pośrednie, spółgłoski syczące (sibilantes) i nosowe (nasales).
Skądinąd nazywamy m i n wspólnie nosowemi, jako wymawiające się za pomocą puszczenia głosu przez kanał nosowy.
[...] Pomiędzy płynnemi spółgłoskami odróżniámy jednakże dwojakie, t. j. ustne, przy których wygłászaniu powietrze wypływá otworem ust, takiemi są spółgłoski płynne r, ł , j; drugie zaś nosowe, przy których wypływá powietrze otworami nosa, takiemi są: spółgłoski płynne m, n [...].
[...] Spółgłoska płynná m wymáwiá się ciśnieniem wárg na siebie, przy czym uwáżyć náleży, że powietrze brzmieniu jéj towarzyszące na końcu zgłoski nie wypływá na zewnątrz otworem ust, jak to jest bez wyjątku przy wymáwianiu wszystkich jinnych nienosowych spółgłosek, lecz otworami nosa, i dlá tego zowie się m spółgłoską nosową [...].
[...] Widzim tutáj, że samogłoska piérwiástkowa y wráz z wsuwką n, to jest dwójka yn przemienić się musiała w samogłoskę nosową ę. Takowe wsuwki spółgłoski nosowéj, przemieniające się wráz ze samogłoską piérwiástkową w samogłoskę nosową, znajdują się także i w jinnych słowach polskich [...].
Nosowe zaś spółgłoski są takie, przy których wymawianiu głos przez kanał nosowy puszczamy, jak: m, n.
Tylko n i m, jako spółgłoski przez nos wydawane czyli t. zw. nosowe, nie mogą uchodzić ani za mocne ani za słabe; równie też stanowią taki wyjątek i płynne spółgłoski r, ł, do których ani podziału na mocne i słabe, ani też na zwarte i przewiewne nie można zastósować.
Półtonowe te dwie samogłoski nosowe utworzyły się u nas z powodu opuszczenia w wyrazach spółgłosek nosowych, a przyczepienie znaków do samogłosek obok tychże spółgłosek znajdujących się.
SPÓŁGŁOSKI [...]Przeciągłe. Głośne Ciche. Podniebienne [Głośne] j [Ciche] j. Nosowe [Głośne] m n [Ciche] m n. Powiewne [Głośne] w [Ciche] f. Przydechowe [Głośne] h [Ciche] ch. Drgające [Głośne] r ł [Ciche] r ł. Syczące [Głośne] z [Ciche] s. Szumiące [Głośne] ż [Ciche] sz. Spółprzeciągłe [...] Doraźne.
Z tych spółgłoski m, m', n, ń nazywamy prócz tego nosowemi z powodu udziału jamy nosowej, przez którą przechodzi powietrze przy ich wymawianiu.
§ 100. Ze względu na sposób działania jamy ustnej (zetknięcie całkowite lub tylko zbliżenie narządów mównych) przy wymawianiu spółgłosek, pomiędzy spółgłoskami rozróżniamy: 5. [spółgłoski] nosowe: m, n, mi, ń; przy ich wytwarzaniu się następuje zwarcie w jamie ustnej, powietrze znajduje jednak wolne przejście przez jamę nosową.
Osobną grupę twardych tworzą spółgłoski płynne: ł, r, m, n, z których m i n nazywają także nosowe.
Spółgłoska. Spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne. Spółgłoski czyste i nosowe. Spółgłoski twarde i miękkie. Spółgłoski: wargowe, wargowo-zębowe, przedniojęzykowe (zębowe i dziąsłowe), średniojęzykowe i tylnojęzykowe. Spółgłoski chwilowe (zwarte i zwarto-szczelinowe) i trwałe (szczelinowe i półotwarte).
Spółgłoski i ich podział. 1) dźwięczne: b w d z struny głosowe drgają, wydając pewien ton muzykalny, bezdźwięczne: p f t s struny głosowe nie drgają, słyszymy tylko szmery. 2) czyste: b, b', c, ć, cz itd. oprócz: nosowe: m, m', n, ń. 3) twarde: b, p, m, f, [...] miękkie: b', p', m', f' [...].
Spółgłoski nosowe, o ile je wymawiamy samodzielnie, wytwarzają się przez wydech dźwięczny, są przeto spółgłoskami dźwięcznemi.
Spółgłoski nosowe (dźwięczne, słabe) są to głoski, które powstają wskutek przejścia dźwięcznego wydechu przez zamkniętą jamę ustną i jamę nosową nap. m, n.
Spółgłoski: m, m', n, ń są spółgłoskami dźwięcznemi nosowymi.
Co do innych spotykanych nazw, to głoski zwarte często noszą miano wybuchowych, szczelinowe określane są jako powiewne lub spiranty, a półotwarte zazwyczaj noszą nazwę płynnych (liquidae); to ostatnie wyrażenie stosuje się zresztą najczęściej tylko do głosek ustnych tej kategorji, np. r l, podczas gdy n m odróżniane są jako spółgłoski nosowe.
§ 36. Głoski półotwarte nosowe.
Spółgłoski nosowe typu n m mogą być przeciwstawione wszystkim innym spółgłoskom na tej podstawie, że one jedynie mają wolne przejście nosowe, t. j. opuszczone podniebienie miękkie, podczas gdy wszystkie inne są czysto ustne.
Wreszcie wielkie litery oznaczają pewne grupy spółgłosek: N — [spółgłoski] nosowe, S— przedniojęzykowe szczelinowe. Inne znaki w razie potrzeby objaśniam.
W Małopolsce południowej i na Rusi Czerwonej y chyli się dość wyraźnie ku e: ry'ba, zwłaszcza przed N: sy'n, dy'mić.
Z oboczności żywych zależność od następujących spółgłosek nosowych, jedna z najwybitniejszych samogłoskowych cech gwarowych, jest przy e bardziej złożona niż przy innych, bo rozwija się ono w tem położeniu w dwu kierunkach: ku a lub ku i jest to w związku z takąż dwoistością - rozwoju ę, tam też rzecz przedstawiona.
W pol. takie wyrównanie pod wpływem spółgłoski widać tylko przy nosowych: słom.... jak stron.... por. do tego § 25 (od końca).
Rozwój szedł zatem ręka w rękę z rozwojem samogłoski ą przed nosowemi spółgłoskami.
Nosowe, p. głoski; p. samogłoski; p. spółgłoski.
Spółgłoski (consonantes) rozróżniamy: [...] C. Ze względu na stopień otwarcia narządów mowy: a) ★chwilowe: ★zwarte (wybuchowe, eksplozywne), ★zwartoszczelinowe (afrykaty), b) ★trwałe: ★szczelinowe (spiranty, powiewne), ★półotwarte (sonorne) l, ł, r, 1) czyste: płynne (liquidae) l, ł, r, boczne (laterales): l, ł, 2) nosowe: m, n.
Początek rodzimej terminologii w fonetyce dał J. Mroziński.
Terminologia. Litera vocalis e — podręczna, consonans bilabialis — wargowa, labiodentalis — zębowa, dentalis — podniebienna, muta — odbita, spirans — nieodbita, liquida — płynna, oralis — nienosowa, nasalis — nosowa, fortis — mocna , lenis — słaba.
Szereg nowości z wyjątkiem terminologii składniowej przynosi gramatyka F. K. Malinowskiego.
Terminologia. Litera vocalis a, e, o — jasna, prosta, á, é, ó — ciemna, pochylona, litera consonans dentalis — zębowa, alveolaris — przyciskowa, palatalis — pieszczona, explosiva — chwilowa, continua — trwała, spirans — powiewna, liquida — płynna, consonans dura — pierwotna, mollis — pochodna, oralis — ustna, nasalis — nosowa, fortis — mocna, lenis — słaba, alternatio — wymiana, assimilatio — upodobnienie, assymilacyja.