terminów gramatycznych online
spółgłoska pochodna
Język: polski
Cytaty
Spółgłoskami pochodniemi są: ć, cz, od c, dz, dź, dż, od d; ch od h; l od ł; ń od n; rz od r; ś, sz, scz od s; ź, ż od z.
Spółgłoski dzielą się także na pierwotne i pochodne; piérwsze twardémi, drugie miękkiémi inaczej nazywane. Pierwotnych jest 16, pochodnych 19.
Spółgłoski [...] pochodne powstają ze zléwu pierwotnych z brzmieniem łagodzącém.
Trojakie tedy utworzyły się pochodne czyli miękkie spółgłoski: syczliwe, szumne i cienkie.
I. Co do dźwięku dzielą się spółgłoski na twarde i miękkie, a miękkie są znowu dwojakie: grube i cienkie. Grubomiękkie są dwojakie: łagodne i przyciskowe. Twarde spółgłoski są pierwotne, miękkie zaś pochodne. Pierwsze są właściwe wszystkim językom, drugich mało mają obce języki, więcéj ich mają języki słowiańskie.
[...] W pierwiastkach powinny by znajdować się tylko pierwotne czyli twarde spółgłoski i pierwotne samogłoski: a, i, u [...], ale że nasz język nie jest pierwotnym, i że wyłaniając się od swéj matki, wyrobił sobie przeważnie brzmienia miękkie, które stały się najgłówniejszą jego cechą; przeto bardzo często znajdują się w pierwotach naszych pochodne czyli miękkie spółgłoski i pochodne samogłoski, które za pierwiastki brać musimy, jeżeli nie chcemy daléj po nie sięgnąć, tj. do starosłowiańskiego i do pokrewnych mu języków sanskrytu, zendu, litewskiego, greckiego, łacińskiego i gockiego, a niekiedy i w tych już pochodne samogłoski się znajdują [...].
Rozpoznawszy w ten sposób główny podział spółgłosek naszych pierwotnych, przejdźmy teraz do pochodnych, t. j. takich, które z nich dopiero przez zmiękczenie powstały.
[…] Spółgłoski zaś c, l, których brzmienie nie jest takie, jakie miały pierwiástkowo w łacinie, są w słowiańskim języku pochodnemi […]. Spółgłoska zaś x, oznaczającá brzmienie dwójki ks, jest jako złożona z jistoty swojéj spółgłoską pochodną, jako téż wszystkie jinne spółgłoski naszego abecadła, o których tu nie było mowy, są pochodnemi (consonae derivativae).
Wymienione w § 91 pojedyncze pogłosy są spółgłoskami twardemi, czyli piérwotnemi, pomiędzy któremi jest jedna miękká, a włáściwie nájmiększá ze wszystkich, a tą jest spółgłoska j, będącá przyczyną miękczeniá spółgłosek twardych, albo raczéj zbijając się w jedno brzmienie ze spółgłoską twardą, tworzy rozmajite brzmieniá złożone, czyli spółgłoski pochodne [...].
Spółgłoski pochodne są to takie spółgłoski, które powstają przez zmiękczenie spółgłosek pierwotnych, i dlatego nazywamy je także miękkiemi, a pierwotne z wyjątkiem j twardemi. Spółgłoski pochodne są następujące: b(i), c, ć, cz, dz, dź, dż, f(i), l, m(i), ń, p(i), rz, ś, sz, w(i), ź, ż.
Dźwięk wydające wszystkie spółgłoski są u nas pierwotnemi i mocnemi, a przeciwnie nie mające dźwięku, albo bardzo mały mające, są [spółgłoskami] pochodnemi i posługującemi dla pierwszych, dźwięcznych, zatem są słabszemi.
Pamiętać, że u nas są mocnemi i pierwotnemi; b, c, d, dz, z, g, h, j, ł, m, n, r, s, w, a inne pozostałe [spółgłoskami] słabszemi i pochodnemi i usługującemi dla tych we wszystkiem, jako swym panom i głównodowodzącym.
Spółgłosek 12 pochodnych z jorem cieńkim następnych.
b', ć, dź, ź, ś, j', l', m', ń, p', w', f'; kreślą się w środku wyrazów złożonych ze słów rozkazujących, słowoczasowników, zajimków i końcówek cechowych w rzeczownikach niektórych, jako to: pilnie w pisowni przestrzegać należy tę jich własność.
Szereg nowości z wyjątkiem terminologii składniowej przynosi gramatyka F. K. Malinowskiego.
Terminologia. Litera vocalis a, e, o — jasna, prosta, á, é, ó — ciemna, pochylona, litera consonans dentalis — zębowa, alveolaris — przyciskowa, palatalis — pieszczona, explosiva — chwilowa, continua — trwała, spirans — powiewna, liquida — płynna, consonans dura — pierwotna, mollis — pochodna, oralis — ustna, nasalis — nosowa, fortis — mocna, lenis — słaba, alternatio — wymiana, assimilatio — upodobnienie, assymilacyja.