terminów gramatycznych online
Cytaty 18 poz. Szt 1854 Rozdział III. O Przymiotniku
Przymiotnik sam przez siebie prawie nic nie znaczy, ale połączony z rzeczownikiem wyraźnym lub domyślnym, ma prawdziwe swoje znaczenie.
Przymiotniki zgrubiałe rzadko się używają, przeto w potrzebie formują się z nich rzeczowniki zgrubiałe, np. zamiast: krętośny, długośny, ślepośny, głuchośny i t. d. mówi się: krętosz, długosz, ślepuch, głuch i t. d.
Przymiotniki zgrubiałe są te, które oznaczają określenie wzgardzone, albo nieprzyjemne, białasy, rubaśny, wielkośny i t. d.
Przymiotniki pospolite czyli zwyczajne są te, które oznaczają najprostsze okréślenie rzeczy, np. biały koń, czarna krowa.
Przymiotniki odmieniają się przez rodzaje, liczby, przypadki i stopnie.
Są także przymiotniki piérwotne, pochodne, pojedyncze, złożone, swojskie, cudzoziemskie i t. d.
Każdy przymiotnik przyjmuje wszystkie trzy rodzaje, męski, żeński i nijaki.
Odmiana przez stopnie, czyli stopniowanie imion przymiotnych. Odmiana przez stopnie dzieje się tym sposobem, że można porównywać kilka rzeczy jedna z drugą, jednego lub różnego gatunku, które częstokroć mają te same, lub podobne przymioty, przecięż każda z osobna wzięta, ma w sobie coś doskonalszego, lub mniéj doskonałego, np. ten młodzieniec jest uczony, ów uczeńszy, tamten najuczeńszy.
Odmiana przez stopnie, czyli stopniowanie imion przymiotnych. Odmiana przez stopnie dzieje się tym sposobem, że można porównywać kilka rzeczy jedna z drugą, jednego lub różnego gatunku, które częstokroć mają te same, lub podobne przymioty, przecięż każda z osobna wzięta, ma w sobie coś doskonalszego, lub mniéj doskonałego, np. ten młodzieniec jest uczony, ów uczeńszy, tamten najuczeńszy.
Gdy się jakiéj rzeczy tylko prosty przymiot nadaje, nie porównując go z tymże samym przymiotem innych rzeczy, na tedy mówimy, że ten przymiotnik położony jest w stopniu równym, bez żadnego względu na jego doskonałość, lub niedoskonałość, np. nóż ostry.
Stopień wyższy formuje się od stopnia równego rodzaju męskiego, albo przez dodanie głosek szy, sza, sze, albo przez zamianę samogłosek: i, y, na: szy, szá, sze; ejszy, ejsza, ejsze; iejszy, iejsza, iejsze.
Gdy się porównywa dwie lub więcéj rzeczy mające jeden przymiot, ale nierównej doskonałości, to jest: kiedy się jednę rzecz nad drugą wywyższa, lub poniża, na tedy mówimy, że przymiotnik rzeczy doskonalszéj, lub podlejszéj jest położony w stopniu wyższym, np. to jabłko jest okrągléjsze niż tamto.
Stopień najwyższy formuje się od stopnia wyższego, dodając na początku każdego przymiotnika zgłoskę przedwyrazową: naj, po staremu nardzo często: ná, zresztą zachowuje się to wszystko, co się przy formowaniu stopnia wyższego dodało, wyrzuciło, lub zamieniło.
Gdy się doskonałość, lub niedoskonałość jakiego przymiotu jednéj rzeczy przenosi nad tenże przymiot wszystkich innych rzeczy w mowie będących, to jest gdy się jednę między wszystkiemi za najcelniéjszą lub za najlichszą wystawia, na tedy mówimy, że przymiotnik rzeczy najdoskonalszéj, lub najpodléjszéj, położony jest w stopniu najwyższym, np. ten dom jest najstarszy.
Podług deklinacyj przymiotnych przypadkują się przymiotniki, liczebniki przymiotne, zaimki, imięsłowy, wszelkiego stopnia, i rzeczowniki takie, które przyjmują zakończenie i przypadkowanie przymiotne.
Rzeczowniki wszystkich trzech rodzajów nie mają między sobą żadnéj różnicy rodzajowej w zakończeniu przypadku VI, l. m. [...]; dlatego téż i przymiotników różnica rodzajowa w tym przypadku nie jest potrzebna; gdyż taka jest właśnie natura wszystkich dyjalektów słowiańskich.
Niektórzy w imionach przymiotno-rzeczownych żonom po mężach dawanych, zakończają przypadek VII, l. m., na: ach, co już wyszczególniono we wzorach przypadkowania deklinacyi V.
Wszystkie imiona przymiotne, to jest: przymiotniki, liczebniki przymiotne, zaimki, imięsłowy, rodzaju nijakiego, przypadkują się w liczbie mnogiéj zupełnie tak, jak imiona przymiotne rodzaju żeńskiego, liczby mnogiéj.