Słownik historyczny
terminów gramatycznych online

dialekt
Hierarchia Dzieła

Hasło w cytatach: diálékt, dialekty, djalekt, dyalekt, dyalekta, dyalekty, dyjalekt
Język: polski
Geneza: łac. dĭălectus 'język, dialekt', grec. diálektos 'mowa, język, dialekt'
Dział: Kultura języka (współcześnie)
EJO 1999, 118 Definicja współczesna

Dialekt. Odmiana języka ogólnonarodowego używana na określonym jego obszarze przez ludność wiejską, wyróżniająca się swoistymi cechami, przede wszystkim fonetycznymi i leksykalnymi.

Cytaty

Lub/1778, s. 15

W pisaniu starać się należy [...] 2.) Zeby nie odchodziło daleko od głownych Rossyjskich dialektow, których jest trzy: Moskiewski, Połnocny, Ukraiński.

[Въ правописанїи наблюдать надлежитъ [...] 2) что бы не отходило далече отъ главныхъ Россїйскихъ дїалектовъ, которые суть три: Московской, Сѣверной, Украинской.Łomonosow, 1757, § 108. ]
Kop/1778, t. II, s. 184

[...] jakby Łáciná byłá Diáléktem czyli gatunkiem tylko Polszczyzny, á nié innym językiem.

Kop/1785, s. 175

Roztrząsając już inszé Dialekty Słowiańskié, mianowicie Czeski i Rosyjski, więcéj w nich Iloczasu upatruję [...]

Prz/1792, s. 1

Głoski. Znamiona. Czytanie. Grecy w Języku Pospolitym i w czterech głównych jego Dyalektach, które są: Attycki, Joński, Dorycki i Eolski liczą głosek XXIV następującym porządkiem.

L/1807–1814, t. I, s. 568 Definicja

DYALEKT, u, m.z Greck. własność języków; jako w naszym języku Słowackim [sic!], inaczéj mówi Polak, inaczéj Rusin, inaczéj Czech , inaczéj Jlliryk, a wżdy jednak jeden język jest: tylko, iż każda ziemia ma swą własność, i także też i w Greckim języku było. Mącz. [...].

SkorM/1816, s. 6 (6-7)

Przekonawszy się nareszcie z wielu Dyalektów, tak rozsianych Sławian, iż prawie wszyscy dotąd zachowali tok i naturę całkiem odmiennego, od reszty istniejących w Europie ludów języka.

SkorM/1816, s. 23

Mowa Samskrytu co do wielu źródłosłowów i co do całkowitey budywt, jest matka teaźniejszych obojga Indyi dyalektów. Dyalekta te, [...], znacznie są odmienne.

SkorM/1816, s. 99 (99-100)

Dialekt w którym są napisane Wedas, najstarożytniejszym i najprostszym zdaje się, lecz jest nader trudnym do czytania, z powodu wyrzutni (Elipsis) w wyrazach, które w nim panują, a częstokroć są wcale nienaturalnemi.

Kop/1817, s. 199 Definicja

Jak każdy język, owszem i Dialekt, czyli odnóżka języka jednego różni się od drugiego, tak i akcentów potrzeba, má różné przyczyny swoje.

Jak/1823, t. II, s. 163

Przed s jednak lepiej jest pisać z: gdyż i w wymawianiu jest cokolwiek różnicy między zsiadać i ssiadać [...] i w innych dyalektach podobnie znajdujemy: razsudzit', razsunut'.[...]

SkorM/1828, s. (V)

Ale że organy większéj części Europejskiej ludności, tudzież zbyt skrócone nasze abecadła, nie są zdolnymi do oddania harmonicznych tonów Samskrytu, przeglądania takowe, a mianowicie na dialekt angielski lub łaciński, na nic mi się nie przydały.

SkorM/1828, s. (VIII)

Dopiero niech porównywają Grammatyki innych ukształconych w saméj Europie mów i dialektów z łacińskiego i nordmańskiego pochodnich, a zobaczą wielką różnicę. Stąd mimowolnie wpadną na wniosek, jak jest potrzebna Geographia i Historia mów i od nich pochodnich dialektów, do wyjaśnienia wendrowek Narodów.

Rozp/1830, s. 12

Nie uczyłem się obcych dyalektów, nie umiem o nich sądzić; ale widzę znaki tak w ich pismach, jak w Słowniku Lindego, który ich wyrazy obok siebie stawia.

Rozp/1830, s. 568

DYALEKT, 16O. DYALEKTY; znamionowanie samogłosek w dyalektach słowiańskich, 15. Wzgląd ma pobratymcze dyalekty w stanowieniu prawideł ortograficznych, 281; 287; 298, 320.

Sier/1838, s. 2 Definicja

Tak zaś język rodowity jako i obce mogą miéć różne odcienia czyli odmienności w wyrazach lub ich wymawianiu, a ztąd pochodzą różne odcienia jednegoż języka dyalektami zwane.

Rew/1845, s. [10]

Życzyćby należało, aby znający narzecza (dyalekta) Sławiańskiéj Mowy, napisał Grammatykę porównawczą 3ch przynajmniéj: Rossyjskiego, Polskiego i Czeskiego, a ujrzelibyśmy gruntowniejszą znajomość każdego z takowych.

Br/1848, s. 201 Definicja

Piérwszy od drugiego tém się tylko różni, że ma głoski złożone: cz, sz, scz, rz, rż, dż, tam gdzie drugi zna tylko głoski: c, s, sc, z, rz, dz; różnica tak mała że jéj nie można uważać za stanowiącą poddział dialektowy, w czém język polski także odznacza się korzystne od języków nowożytnych, które mają dialekty tak odmienne od języka grammatycznego, że ich oddzielnie uczyć się trzeba chcąc je rozumieć [...].

Such/1849, s. VI

Filolog duński Smith spomiędzy wszystkich sławiańskich dialektów właśnie dlatego rozmiłował się w języku polskim, że znalazł w nim niezatracone samogłoski nosowe.

Szt/1854, s. 145

Rzeczowniki zakończone w przypadku I, l. p. na: mię, tak właśnie pisali prawie wszyscy dawniejsi i lepsi pisarze polscu, i tak je wymawiają po dziś dzień Małopolanie, gdzie dyjalekt języka polskiego jest istotnie najczyściejszy.

Szt/1854, s. 191 (190-191)

Rzeczowniki wszystkich trzech rodzajów nie mają między sobą żadnéj różnicy rodzajowej w zakończeniu przypadku VI, l. m. [...]; dlatego téż i przymiotników różnica rodzajowa w tym przypadku nie jest potrzebna; gdyż taka jest właśnie natura wszystkich dyjalektów słowiańskich.

SWil/1861, cz. I, s. 142

Cerkiewny [...] Język cerkiewny, t. j. w księgach cerkiewnych używany, słowiański, właściwie djalekt starobułgarski.

SWil/1861, cz. I, s. 222

Djalekt, u, lm. y, m. (z grec.) ob. Narzecze.

SWil/1861, cz. I, s. 269

Dyalekt, Dyalektyk, i t. d. ob. Dialekt, Djalektyk, i t. d.

SWil/1861, cz. I, s. 412

Idjom, u, v. Idjomat, u, lm. ta, v. ty, m. (z grec.) właściwość, mian. językowa; djalekt, narzecze, język prowincjonalny.

Mał/1863, s. 1

Mowa nie jest jedna i dla wszystkich powszechna, ale są przeróżne języki i narzecza czyli djalekty; każdy bowiem naród ma swój odrębny język.

Trz/1865, s. 145

W dyjalekce Pâli języka indyjskiego występuje na w niektórych przypadkach jako zaimek n. p. przyp. IV. l. poj. ną=na-n, przyp. VI. l. poj. rodz. żeń. nâ-ja i t. d.

Mał/1879, t. I, s. 58

Co większa, w obrębie nawet tego samego szczepu, spotykamy między dyalektami w téj mierze często niespodziewane sprzeczności. Np. naszego dz nie posiada z dzisiejszych nawet słowiańskich języków już żaden (prócz narzecza Słowaków chyba węgierskich).

Oż/1883, s. 4

W tym celu badałem najprzód obce dialekta, chwalone u nas bogactwem, pięknością starożytnością; nie znalazłem tych zalet jakie onym przypisywano, tylko prawidła i pisownię to rzeczywiście znalazłem lepiej wyrobione i ustalone niż u nas.

Oż/1883, s. 5

A jednak my Francję nazywamy uczonym krajem, bo uczony ich jeden dialekt znamy.

Oż/1883, s. 46

Pomijam, na to zapytanie, starożytne dialekta, grecki, łaciński i t. d. dawno światu pogańskiemu znane, i na papierze tylko pozostałe w książkach aż do naszych czasów, używane, ale nie w ustach ludu.

Uchw.AU/1891, s. 34

Przyswojone z łacińskiego i greckiego, tam i u nas męskie mają — y: akcenty, terminy, dialekty, periody, konwenty, konwikty, tytuły.

Kr/1897, s. 6 Definicja

Te różne odmiany jednego języka ogólnego, polegające na różnicy pewnych jego właściwości tak w pojedyńczych dźwiękach, jako też w wyrazach i wyrażeniach, nazywamy narzeczami albo djalektami tego języka.

SW/1900-1927, s. 74 Definicja

Idiomat, u, lm. y, Idjom właściwość, szczeg. językowa, narzecze, gwara, djalekt, język prowincjonalny. Sł. wil.

SW/1900-1927, s. 154

Narzecze, a, lm. a gwara, djalekt: N. kaszubskie, zakopiańskie, podlaskie. <Na + RZEK / ROK>

SW/1900-1927, s. 457 Definicja

Dialekt, u, lm. y język właściwy pewnej miejscowości jakiego kraju, narzecze, gwara <Gr. dialectos>

SW/1900-1927, s. 946-947

Gwara, y, lm. y [...] 2. [G. a. Hwara] = a) † mowa, rozmowa, język: póki mowa służy i w uściech dostaje gwarze przechodu, słowa et na wiatr podaje. Żebr. Godnie się ozniemóg: wcora jesce gadał, ba dziś od rania zamknon gware, nie pedział nic. [...] 3. narzecze, dialekt, idioma: G. wielkopolska, kaszubska, opolska, zakopiańska. G. złoczyńców. <GW(AR)>

Nitsch/1923, s. 409

Dialektologja zajmuje się geograficznemi różnicami języka, ściśle więc biorąc, obejmuje wszystkie te działy, co i jego historja. Pełny obraz dialektów musiałby objąć ich gramatykę na całej przestrzeni, zajmowanej przez dany język, i we wszystkich jego epokach

Nitsch/1923, s. 509

Ku północy omawiany dialekt sięga niemal po ujście Chotczy, dalej zaś nie obejmuje Zwolenia, ale zato bliską okolicę Radomia.

Rozw/1923, s. 176

Tu mamy w dialektach bojeć się stojeć, tak samo jak stojeli bojeli się.

Dor/1958–1969, t. II, s. 126 Definicja

Dialekt m IV. D. -u, Ms. -kcie 1. «język właściwy ludności jakiegoś regionu, który na obszarze pewnego państwa lub narodu nie stanowi ośrodka dominującego pod względem kulturalno-politycznym i jest pod tym względem podrzędny w stosunku do języka narodowego; gwara»: [...] Domański nazywa mnie nudnym, co w jego litewskim dialekcie to samo znaczy, co smutny. SŁOW. Listy II, 17. [...] // L. <gr. diálektos>.

Powiązane terminy