terminów gramatycznych online
imię przymiotne
Język: polski
Geneza: kalka łac. nōmen adiectivum
- Cz. I. Powierzchność języka. Rozdział VI. O imieniu: Kop/1817
- Części mowy nieodmienne: Malecz/1882
- Część I (wstępna): Jes/1886
- Część II. O wykładaniu. & 1. O znamionach grammatycznych (słowniczek łacińsko-polski): Gott/1794
- Część II. O Imieniu: Mucz/1825
- Część II. O Przymiotnikach: Mucz/1825
- Część II. O Słowie: Mucz/1825
- Część II. O częściach mowy w ogólności: Jak/1823
- Część druga prawideł gramatycznych, czyli odmiennia: Szum/1809
- Dodatek. Projekt ortografii polskiej w podręcznikach szkolnych: Uchw.AU/1891
- Fleksja czyli nauka o odmianach: Kr/1897
- I. Część mowy. Imię, Imię przymiotne, Imię liczebne: Marc/1833
- III. Krystalizowanie się polskiej terminologii gramatycznej w czasach Oświecenia: Kor/1961
- Imiesłów: Czep/1871–1872
- Imiona przymiotne czyli przymiotniki: Desz/1846
- Kilka słów o etymologii właściwej jako sprawozdanie o niniejszej pracy złożone: Trz/1865
- Nauka o formach (Flexya): Mał/1863, Mał/1879
- O Etymologii. §. I. O wyrazach grammatycznych (słowniczek łac.-pol., s.12-13): Gott/1787
- O Składni: Rew/1845
- O częściach mowy w ogólności: Bor/1830
- O ośmiu częściach mowy: DwBg/1813
- O tworzeniu się w języku naszym przymiotnika: Malin/1869
- O wyrazach: Kam/1870
- O wyrazach osobno wziętych: Ant/1788
- Oddział II. Budowa języka samskrytu: SkorM/1816
- Określenie. Przymiotnik: Czep/1871–1872
- Przedmowa: Żoch/1838
- Przypisy na klassę drugą: Kop/1780
- Rozdział I. Rozbiór wyrazów w ogólności: Szt/1854
- Rozdział III. O Przymiotniku: Szt/1854
- Rozdział IV. O imieniu: Kop/1785, Kop/1778
- Rozdział IV. O składni: Kop/1783
- Słownik: Mon/1780
- Słownik, cz. I (A - O): SWil/1861
- Słownik, cz. II (P - Ż): SWil/1861
- Słownik, część III. czyli volumen V. (R-T): L/1807–1814
- Słownik, t. 2: H-M: SW/1900-1927
- Słownik, t. 5: Próba-R: SW/1900-1927
- Słownik, tom I. część I. (A-F): L/1807–1814
- Tworzenie się i skłanianie zajimków, jako też skłanianie zajimkowe przymiotników: Malin/1869
- Wstęp obejmujący pogląd na Głosownią i pojęcie Pierwoskładni: Malin/1869
- Zbiór abecadłowy rzeczy: DwBg/1813
- Źródłosłowy rzeczowne i przymiotne: Trz/1865
Cytaty
śnieżny, niveus [...] Takie Imiona zowie się Przymiotne (adjectiva) albo krócej Przymiotniki, bo wyrażają przymioty w rzeczach będące, jako to biały, słodki, wonny: albo wyrażają wprawdzie rzeczy, ale za przymiot wzięte, jako to śnieżny, miodowy, kwiecisty, a należą do pytania jaki? jaka? jakie?.
Przeciwnie zaś, poniewáż Imiona rzeczowné a przymiotné w wielu względach grammatycznych są od siebie różné, przeto na osobné dwa szeregi rzeczowników i przymiotników podzieloné być musiały.
Imiona są wielorakie. Nomen substantivum: Imie istotne, krocej: Istotnik, albo Rzeczownik. Nomen Adjectivum: Imie przyrzutne, przymiotne, krocej Przymiotnik. Nomen proprium: Imie własne czyli szczegulne. Nomen appellativum: Imie nazowne, mianowne, czyli pospolite. Nomen gentile, gentilitium: Imie Narodowe, Rodowe.
Imiona tak rzeczowné, jak przymiotné, wyciągającé dopełniéniá w znaczéniu swojém, rządzą Przypádkiém drugim [...].
Imiona uważané bywają, jako to: Imiona Rzeczowné lub Przymiotné, szczególné lub pospolité, niezłożoné lub złożoné, pierwotné lub pochodné, żywotné lub nieżywotné, swojskié lub cudzoziémskié, liczbowé, zdrobniałé lub zgrubiałé.
Nomen imię. Adjectivum przymiotne. appelativum pospolite. primitivum pierwotne. derivativum pochodne. proprium własne. substantivum rzeczowne.
Imiona Przymiotne po większey części składaią się I. z Imion Rzeczownych, y z następuiących zgłosek ig, lich, icht, haft, reich, er, ern, &c. [...].
Imié jest albo rzeczowné, albo przymiotné.
Nomen, imię. adjectivum, przymiotne. appellativum, pospolite. primitivum, pierwotne. derivativum, pochodne. proprium, własne. substantivum, rzeczowne.
DODAĆ, DODADŹ, cz. dk. [...]. Gramm. *Dodane imię, Dodane, adiectivum. Tr. przymiotne imię, przymiotnik, Kpcz.
RZECZOWNY, -a, -e, do rzeczy się ściągający [...]. – Gramm. Imiona rzeczowne, rzeczowniki, przymiotne, przymiotniki. Kpcz. Gr. 2, p. 106.
O Przymiotnikach albo Imionach przymiotnych.
Imiona są rzeczowné czyli rzeczowniki i przymiotné albo przymiotniki.
Przymiotné imiona albo przymiotniki.
Imie jest dwojakie, rzeczowne i przymiotne tak jak w Sławiańszczyznie i Łacinie.
Nazwiska rzeczy i ich przymiotów nazywają się Imionami. Imiona tédy zowią się jedné rzeczownémi, czyli rzeczownikami, drugié przymiotnémi, czyli przymiotnikami.
Imie [...] przymiotne zaś nazywamy przymiotnikiem.
W szeregu wyrazów odmiennych piérwsze jest Imie, którém nazywamy rzeczy lub ich przymioty. Imie jest więc nazwisko rzeczy, lub jéj przymiotu. Imiona tedy stąd się zowią, jedne rzeczownemi czyli Rzeczownikami, drugie przymiotnemi czyli Przymiotnikami [...]. Cecha imion przymiotnych jest, że odpowiadają na pytanie: jaki? jaka? jakie?.
[…] Imiona przymiotne odmieniają się przez stopnie, bo przymioty same tak w ludziach, jak i innych rzeczach nie są zawsze równe.
O nieosobistych przysłówkach, rzeczownikach i przymiotnikach. Widzieliśmy wyżéj, że imiesłowy czasu przeszłego bierne, czas przeszły nieosobisty na no formują, np. czytano, kołatano; uważajmy teraz, że i niektóre przymiotniki, przybiérają podobne zakończenie, i kładą się z wyraźném lub domyślném słowem posiłkowém, np. żałosno mi jest, zimno mi jest [...]. Ponieważ w tych nowych formach uważane przymiotniki, zmieniają zakończenie imiona przymiotne od innych wyrazów rozróżniające, i nie tylko że z zakończenia podobne są do przysłówków, ale nadto zawsze mają po sobie słowo posiłkowe, czy wyraźnie położone, czyli domyślne, przeto nazwiéjmy je przysłówkami; nieosobistemi zaś dlatego, że podobnie jak słowa nieosobiste, tylko 3cią osobę, słowa posiłkowego być, we wszystkich czasach przy sobie mają, np. dobrze mi (jest) [...].
Przymiotnik czyli Imie przymiotne wyraża przymiot osoby lub rzeczy, i odpowiada na pytanie jaki? jaka? jakie? jacy? jakie? – takoż czyj? i t. d.
IMIE PRZYMIOTNE.
Przymiot Paweyksłas; Pawidał’s znoczyie stona arba paweyksła dayktu; kt: człowiek dobry, żmogus giaras: kwiat biały, czerwony, żółty, i t. p. kwietka bałta, raudona, giałtona, i t. p.
W pracy téj objąłem te części mowy, które się przez przypadki odmieniają; a zatém: imię rzeczowne, przymiotne, liczbowe, zaimek i imiesłów uważany pod względem przypadkowania.
SKŁADNIA ZGODY
Obejmuje w sobie przepisy względem zgadzania wyrazów do siebie należących, jakiem są: przymiotniki [...] z rzeczownikami; słowa czyli czasowniki z imionami rzeczownemi lub przymiotnemi, zaimki z rzeczownikami, z przymiotnikami rzeczownie wziętemi, lub z słowami.
Imiona przymiotne czyli przymiotniki. [...]
Lubo dopiéro po rzeczownikach i słowie jestem zaczęły się tworzyć przymiotniki; jednak ponieważ w dzisiéjszéj mowie przymiotniki w najbliższym są związku z rzeczownikami, z niemi we wszystkich odmianach się zgadzają i mają odpowiednie skłońniki we wszystkich liczbach.
Przymiotnik, czyli imię przymiotne, jest nazwisko przymiotu, czyli własności, albo raczéj określenie rzeczy, np. człowiek dobry, koń dzielny, stół drewniany, cnota prawdziwa, koło okrągłe i t. d.
Wszystkie imiona przymiotne, to jest: przymiotniki, liczebniki przymiotne, zaimki, imięsłowy, rodzaju nijakiego, przypadkują się w liczbie mnogiéj zupełnie tak, jak imiona przymiotne rodzaju żeńskiego, liczby mnogiéj.
Imię, (prze. Imiono), imienia, lm. imiona, n. [...] 4) = gram. przedniejsza część mowy, rzeczownik lub przymiotnik. Imię rzeczowne. Imię przymiotne, ob. Przymiotnik. Imiona własne bywają pospolite, zbiorowe, zdrobniale. Imię męskie, żeńskie. W języku polskim są imiona nijakie [...].
Przymiotny, a, e, p. [...] 2) = gram. oznaczający przymiot rzeczy, należący do przymiotu, pochodzący z przymiotu. Imiesłów przymiotny czyli bierny, który utracił czynność słowa i zamienił się w wyrażenie przymiotu. (Żoch.). Imię przymiotne, ob. Przymiotnik [...].
Przymiotnik, m. 1) a, lm. i gram. a) v. Imię przymiotne Wyraz przymiotny; ogólna nazwa jednéj z odmiennych części mowy; wyraz oznaczający przymiot, własność jakiéj rzeczy, lecz nie dający znać, że ta własność została nabyta, nadana jak to ma miejsce w imiesłowie, np. Piękny, Biały, Żelazny, i t. p. Przymiotniki, oprócz odmian wspólnych z Rzeczownikami [...] mają jeszcze odmianę właściwą przez stopnie, t. j. wyrażają stopień większy lub mniéjszy przymiotu, raz przez zmianę zakończenia, a po wtóre przez dodawanie przysłówków wyrażających stopniowanie. Stopniowanie to, np. przymiotu Dobroć, wyraża się mniéj więcéj takiemi odmianami przymiotnika: Niezły, Niezgorszy, Nienajgorszy, Dosyć dobry, Dobry, Bardzo dobry, Arcy dobry, Wielce dobry, Lepszy, Daleko lepszy, Nierównie lepszy, Najlepszy, Przenajlepszy, i t. p. b) = bł. niek. używany zam. Imiesłów, jako np. Skostniały, Pobielony, i t. p. [...].
Imieniem przymiotném czyli przymiotnikiem (Adjectivum) nazywamy każdy wyraz, który służy na oznaczenie własności, pochodzenia, materyi, słowem jakiegokolwiek przymiotu rzeczowników, lub też innych części mowy.
Dział III. Źródłosłowy imion: rzeczowych, przymiotnych i ich przyrostków.
Mamy wiele imion tak rzeczowych jak przymiotnych o tym przyrostku; atoli tylko w rodzaju żeńskim utrzymało się -a, w nijakim zwątlało na -o, a w męskim z nielicznymi wyjątkami zupełnie odpadło.
„W sanskrycie i w językach z nim spokrewnionych są dwa szeregi piérwiástków; jeden z nich, bez porównaniá liczniejszy, obejmuje piérwiástki, s których rozwijają się słowa i jimiona (tak rzeczowne, jak i przymiotne), zostające ze słowami w braterskim i niezawisłym od siebie stosunku; pod względem pochodzeniá drugie nie rodzą się s piérwszych, lecz razem z niemi wynurzają się s tego samego łona [...]."
[...] Nareszcie są zajimki oznaczające osoby, zwiérzęta i rzeczy, o których mówim, jako to: on, ona, ono, ten, ta, to itd., które jako i same jimiona rzeczowne lub przymiotne, których miejsce w mowie zastępują, są pod tym względem wyrazami osoby 3éj, tak, że ściśle rzecz biorąc, same tylko zajimki oznaczające 1szą i 2gą osobę, tak w liczbie pojedynczéj, jako i mnogiéj, jako to: ja, ty, my, vy są zajimkami osobistemi [...].
[...] Łacińscy gramatycy te trzy części mowy rzeczownik, przymiotnik i liczebnik obejmują pod jedną ogólną názwą jimię, s których piérwszą nazywają nomen substantivum, jimię rzeczowne, drugą nomen adjectivum, jimię przymiotne, trzecią nomen numerale, jimię liczebne, i poniekąd słusznie, gdyż w języku łacińskim, jak w sanskrycie i greczyznie, skłánianie tych trzech części mowy nie różni się pomiędzy sobą [...].
Imię jest trojakie: rzeczowne czyli rzeczownik, przymiotne czyli przymiotnik i liczebne czyli liczebnik.
Wyraz w zdaniu, ściągający się do innego, na pytanie jaki? przez który jednę istotę odróżniamy od podobnych jéj, nazywa się określeniem, wyrazem określającym. Do oznaczenia określenia służy imię przymiotne, czyli przymiotnik.
Imię przymiotne czyli przymiotnik jest to wyraz oznaczający przymiot, oraz materyał, z którego rzecz jaka jest zrobiona, i należenie czyli zależność […].
[…] Wyrazy takie, jak mający, wygrany, nazywają się imiesłowami, bo są to imiona przymiotne, czyli przymiotniki urobione ze słów, łączą więc w sobie pojęcie imienia i słowa.
§. 177. Imieniem przymiotném czyli PRZYMIOTNIKIEM (Adjectivum) nazywamy każdy wyraz, który służy na oznaczenie własności, pochodzenia, materyi, słowem jakiegokolwiek przymiotu rzeczowników, lub też innych części mowy.
Jakie części mowy podciągamy pod ogólny wyraz imię? O. Pod ogólny ten wyraz imię, podciągamy rzeczownik, przymiotnik i liczebnik; t. j. imię rzeczowne, imię przymiotne, imię liczebne.
Widzimy, że te wyrazy: ja, ty, wy, zastępują imiona rzeczowne, tj. rzeczowniki: nauczyciel, Stanisław, uczniowie; podobne wyrazy zastępują także (jak później zobaczymy) i imiona przymiotne oraz imiona liczbowe, stąd takie wyrazy, które zastępują imiona, zowią się zaimkami (za-imek, za-imię).
Otóż wyrazy takie, które oznaczają przymiot pewnej osoby lub rzeczy, nazywamy imionami przymiotnemi, albo krócej: przymiotnikami.
Chwiejność międzydeklinacyą rzeczownikowąa przymiotnikową w żeńskich nazwach miejscowości, tudzież żon, córek i w niektórych imionach przymiotnych.
Przymiotnik albo imię przymiotne jest to wyraz, oznaczający przymiot i wogóle właściwość przedmiotu; np. człowiek pracowity, zwierz dziki, ptak leśny, dar królewski, domy miejskie, zabudowania gospodarskie; drzwi drewniane, schody kamienne, umysł szlachetny, i t. p.
Imię, enia, 3 pp. imieniu a. ! imieniowi, lm. ona a. [enia], X Imia, † Imiono [...] 10. gram. = a. rzeczownik: I. pospolite, własne. b. I. rzeczowne a. † istotne, przymiotne a. † dodane, liczebne = rzeczownik, przymiotnik, liczebnik.
Przymiotny [...] 4. gram. tyczący ś. przymiotu, wyrażający przymiot, przymiotnikowy: Imię przymiotne (= przymiotnik). Imiesłów P. Określenie przymiotne.
Fakultatywności rodzimej terminologii gramatycznej położył tamę podręcznik polszczyzny O. Kopczyńskiego [...].
Nomen substantivum proprium — imię rzeczowne, rzeczownik własny, appellativum — pospolity, singulare — szczególny (t. 2, s. 31), collectivum — zbiorowy, concretum — zmysłowy, abstractum — umysłowy, adiectivum — przymiotne, przymiotnik, numerale — rachunkowe, liczbowe, liczbowne (t. 2, przyp., s. 68) [...].