terminów gramatycznych online
słowo jednotliwe
Język: polski
- Części mowy odmienne: Malecz/1882
- Część II. O Słowie: Mucz/1825
- Część druga prawideł gramatycznych, czyli odmiennia: Szum/1809
- Dodatek trzeci: Szum/1809
- Etymologia (Słoworód): Mał/1863, Kr/1917
- III. Krystalizowanie się polskiej terminologii gramatycznej w czasach Oświecenia: Kor/1961
- Inne słowa: Oż/1883
- Mownia: Morz/1857
- O Słowie: Malin/1869
- O ośmiu częściach mowy: DwBg/1813
- Objaśnienie terminologii: Morz/1857
- Podział słowa ze względu na trwanie bytu, stanu, czynności oraz na kierunek: Czep/1871–1872
- Rozdział VII. O słowie: Szt/1854
- Słowa: Desz/1846
- Zasada określająca stanowczo: Oż/1883
- Zbiór abecadłowy rzeczy: DwBg/1813
- [Wstęp]: Br/1848
Cytaty
Czas przeszły jest też albo jednotliwy (preteritum singulare), gdy od słowa jednotliwego, np. pisać, pisałem; albo też częstotliwy (praeteritum plurale albo frequentativum), gdy od słowa częstotliwego pochodzi, np. pisywać, pisywałem.
Słowa polskie dzielą się na dwa główne gatunki właściwe:
I. na jednotliwe (singularia), np. pisać, dać, strzelić, i
II. na częstotliwe (pluralia), np. pisywać, dawać, strzelać.
Słowa jednotliwe dzielą się na dwa niższe gatunki :
A. Na dokonane (perfecta), np. dać, strzelić; i
B. na niedokonane (imperfecta), np. pisać, czytać.
A. Słowa jednotliwe oznaczają takie czynności, które się tylko raz wykonywają, np. pisać, dać, strzelić.
B. Zewnętrznie poznać można słowa jednotliwe po zakończeniu ich trybów bezokolicznych; kończę się one:
- Na ać, bez poprzedzających syllab yw, aw, ew, ow, np. pisać, dać.
- Na ić, np. dzielić [...].
Chcąc słowa polskie, bądź to jednotliwe albo częstotliwe, bądź to dokonane albo niedokonane czasować, trzeba uważać na zakończenie trybu bezokolicznego.
Jednotliwe słowo, verbum singulare.
[Słowa są] jednotliwé któré znaczą bycié lub robienié czego jeden ráz, np. dać, brać.
Jednotliwé Słowa 67, ich czasowanié 70-73, są niémi dokonané, 69.
Nadto mogą jeszcze być słowa albo jednotliwe albo częstotliwe. Jednotliwe są, które znaczą bycie lub robienie czegoś jeden raz, np. jeść, pić.
d) Czwarte słowa czynność jednokrotnie oddają np. biłem cię, szedł do kościoła itp. i te słowa nazywają się jednotliwe
Nazwanie słów jednotliwych i częstotliwych zastąpiłem nazwaniem jednokrotnych i częstokrotnych, bo zakończenie tliwy jest zbyt dowolne, gdy tymczasem krotny wyraz skądinąd znany, naturę tych słów właściwiéj wyraża.
Słowa jednotliwe zowią się te, które oznaczają sąd czyli zdanie o rzeczy na jeden raz, prawie w oka mgnieniu uskutecznione, np. chłopiec skoczył i krzyknął [...]. Słowa jednotliwe są wszystkie dokonane.
Dotychczasowy podział sprawomianów na dwa gatunki: na słowa jednotliwe i częstotliwe, jest niedostateczny, gdy widocznemi są aż trzy rodzaje; niestosowne zaś nazwanie, bo mogą być sprawomiany niby częstotliwe, rzeczywiście rzadkotliwemi (…).
Sprawomian jednorazowy .... Słowo jednotliwe.
Słowa zakończone na nąć są częścią przechodnie, częścią nieprzechodnie; — wyrażają po większéj części czynność nie tylko dokonaną, ale i doraźną, t. j. od razu i w jeden moment skończoną; np. krzyknąć, targnąć, plunąć, grzmotnąć, itp. Słowa takiego znaczenia nazywamy też przeto doraźnemi (albo jednotliwemi).
Oprócz słów ciągłych i urywkowych, które zdają się być wyłączną włásnością języka naszego, są jak w całéj mowie słowiańskiéj, tak i w języku naszym słowa niedokonane, częstotliwe, dokonane, jednotliwe, a takiemi mogą być wszystkie gatunki słów opisane w poprzedzającym paragrafie [...].
[...] Słowami jednotliwemi nazywámy słowa pochodne, urobione pogłosem n od piérwotników oznaczających dźwięk, brzęk lub jakikolwiek ruch połączony z dźwiękiem [...]. Słowa te oznaczają czynności wykonane w jednym okamgnieniu, w jednéj chwili, dlá tego możnáby je nazwać chwilowemi [...].
[...] Przeto téż formy czasu teraźniejszego tak słów dokonanych, jako téż i jednotliwych, oznaczają czynność dokonaną w przyszłości, czyli jednym słowem czas przyszły dokonany; albowiem chociáż myśl nasza nie jest zdolną pochwycić czynności dokonanéj lub chwilowéj z jéj odbywaniem w dobie obecnéj, zdolną jest jednakże wyobrazić ją sobie jako dokonaną w przyszłości.
Słowa jednotliwe oznaczają czynność uskutecznioną, dokonaną na raz jeden, prawie w oka mgnieniu i kończą się zwykle na nąć […].
Ze względu na trwanie czynności, słowa bywają dokonane i niedokonane, jednotliwe i częstotliwe.
P. Co to jest słowo dokonane czyli jednotliwe? O. Słowo dokonane czyli jednotliwe, jest to słowo, które wyraża, że jakakolwiek czynność, byt lub istnienie skończyło się, albo że się też skończy. Tu należy słowo, które powstaje ze słowa i z przyimków, i dlatego zwane jest ono niekiedy przyimkowém, np. paść, upaść, spaść, przepaść, przypadło [...] słowo dokonane nie ma czasu teraźniejszego, zaś słowo niedokonane, ma czas teraźniejszy.
Wszystkie słowa częstotliwe i jednotliwe jak tylko nie są dokonanemi, i niektóre z nich rzadko bywają używane, a więcej dokonane używają się, w prawidłach nie wolno jednak opuszczać, muszą swoje miejsca obok dokonanych zajmować.
Do tego prawidła należą same tylko słowa pierwotne i jednotliwe; a pochodne i czynność częstotliwą wyrażające do pierwszego prawidła działu drugiego panującego najwięcej w całej mowie polskiej.
Słowa jednotliwe są właściwie postaciami słów dokonanemi; wyróżniamy je jednak jako osobne postaci słowne, gdyż są one utworzone za pomocą przyrostka -nąć, a także dla tego, ponieważ oznaczają nie każdą czynność ukończoną, jak inne słowa dokonane, ale czynność jednorazową, chwilową, wykonaną w okamgnieniu.
Znaczenie słów jednotliwych mają takie słowa, którym właściwy jest przyrostek -nąć, np. stuk-nąć, szarp-nąć, krzyk-nąć, świs-nąć, brzęk-nąć, trzas-nąć, mach-nąć.
Fakultatywności rodzimej terminologii gramatycznej położył tamę podręcznik polszczyzny O. Kopczyńskiego [...].
Etymologia — etymologija [...], comparatio — stopniowanie powierzchowne, gradus positivus — stopień równy, comparativus — wyższy, niższy (wyd. z 1817 r.), najwyższy, najniższy (wyd. z 1817 r.), incomparabilis — stopniowanie wewnętrzne, verbum (im)perfectivum — (nie)dokonane, unicum — jednotliwe, fequentativum — częstotliwe.