Słownik historyczny
terminów gramatycznych online

słowo dokonane
Hierarchia Dzieła

Hasło w cytatach: dokonane, dokonane słowa, dokonané słowa, dokonane słowo, sł. dk., słowa dokonane, słowo dokonané
Język: polski
Dział: Części mowy (współcześnie)

Cytaty

Kop/1778, t. I, s. 33 Definicja

Dać, dałem [...] Takie Słowa zowią się Dokonane (perfecta) że znaczą czynienie dokonane.

Kop/1780, t. I, s. 38

Słowa dokonané i niedokonané, mają czas zaprzeszły z posiłkowém Słowém np. dáwáłém był & dáłém był &.

Kop/1783, t. II, s. 136

Ukamionować, ubić kamiéniami (Słowo jednotliwé, dokonané:) skąd idzie ukamionowanié, ukamionowany.

Kop/1783, t. II, s. 179

Jeszcze względém Trybu i ta osobliwość u nás zachodzi, że w Trybie rozkazującym używając w twiérdzeniu Słowa dokonanégo, używámy w przeczéniu Słowa niedokonanégo.

Kop/1785, s. 62

[...] dają się nazwiska Słów, i wyłuszczają się tak przykładami, jako i opisaniém, jako to: Słów Posiłkowych, Złożonych lub Niezłożonych, Jednotliwych lub Częstotliwych, Czynnych lub Biérnych, albo Nijakich, Dokonanych lub Niedokonanych, Zaimkowych , Osobistych lub Nieosobistych.

Kop/1785, s. 113
  1. położénié za Zrzódło czyli Thema w każdéj Formie Trybu, nie, (jak dotąd bywało), Oznájmującégo, Czasu teraźniejszégo; ale Trybu Bezokolicznégo, ponieważ w języku naszym nie mają Czasu teraźniejszégo w Trybie Oznajmującym Słowa Dokonanémi zwané, wszystkie zaś, jakiékólwiek Słowa, mają Tryb Bezokoliczny.
L/1807–1814, t. I, s. 463 Definicja

DOKONAĆ, *Doskonać, cz. dk. [...]. Grammat. słowo dokonane, oznaczające czyn zupełnie uiszczony, [...]. Słowo dokonane: dałem dedi; niedokonane; dawałem dabam. Kpcz. Gr. 3, 2. [...].

L/1807–1814, t. I, s. [92]

Skróceń Grammatycznych wyłuszczenie. [...]

Przy czasownikach czyli werbach znajdują się następne znaki:

cz., czyn., t. j. słowo czynne, activum [...]

dk., dok. t. j. słowo dokonane, actionis perfectae.

Szum/1809, s. 87

Czas przeszły w polskim języku jest albo dokonany (perfectum), gdy od słowa dokonanego pochodzi, np. dać, dałem, albo też niedokonany (imperfectum), gdy od słowa niedokonanego pochodzi, np. pisać, pisałem.

Szum/1809, s. 91

Słowa jednotliwe dzielą się na dwa niższe gatunki :

A. Na dokonane (perfecta), np. dać, strzelić; i

B. na niedokonane (imperfecta), np. pisać, czytać.

Szum/1809, s. 229

Dokonane słowo, verbum perfectum.

DwBg/1813, s. 67 Definicja

[Słowa są] dokonané, że znaczą czynienié dokonané, np. dać.

DwBg/1813, s. 167

Dokonané Słowa 67, ich czasy 68, są jednotliwé 69.

Kop/1817, s. 88 Definicja

[Słowa] Poczynającé, niedokonané, dokonané. Jak trzy stany są w myśli naszéj tak i w mowie być muszą, kiedy stán słowa jest czynny, bierny i nijaki, to jest jego początek, ciąg i koniec. Na to wiec są troisté u nas słowa, jak okażą przykłady. Poczynające: świta, niedokonane: brać, bierać, dokonane: wziąć.

Mroz/1822, s. 65 Definicja

Polskie Słowa dzielą się na Słowa niedokonane, czytać, dmuchać, i na Słowa dokonane, przeczytać, dmuchnąć.

Mroz/1822, s. 77 Definicja

Słowa dokonane nie mają w prawdzie czasu teraźniejszego; jednakże formy tego czasu są własnością tak Słów dokonanych , jak i niedokonanych; te same bowiem formy, które w Słowach niedokonanych oddają czas teraźniejszy, w dokonanych służą do oddania czasu przyszłego, pisze, napisze.

Jak/1823, t. I, s. 167 Definicja

Słowa [...] dokonane malują jeden tylko moment, albo jeden raz działania, to jest, początek i koniec, albo razem zaczęte i skończone jednocześnie działanie; oraz takowemu działaniu odpowiadający skutek.

Mucz/1825, s. 122 Definicja

Słowa dokonane malują jeden tylko moment, albo jeden raz działania, już dokonanego, czyli skończonego, np. dostoję, wypiszę, przeczytam.

Mucz/1825, s. 125

[...] Słowa dokonane nie mają czasu teraźniejszego, bo to z ich naturą zgodzić się nie może. Ony bowiem znaczą dokonanie rzeczy, a czas teraźniejszy wyraża rozpoczęcie, lub ciągnienie rozpoczętéj rzeczy […].

Rozp/1830, s. 323

Rozważywszy jednak tworzenie się naszych czasów, okazuje się widocznie, że tryb rozkazujący w ogóle tworzy się z trzeciéj osoby liczby pojedynczéj czasu teraźniejszego słów niedokonanych, a czasu przyszłego słów dokonanych, w piérwszéj i drugiéj formie dodając głoskę j, jako to: kocha, da, otwiera; kochaj, daj, otwieraj.

Bor/1830, s. 4

Skrócenia zwyczajne w pismie. [...] n. rod. nazwisko rodowe r. m. rodzaj męzki r. ż. rodzaj żeński r. n. rodzaj nijaki spk. spadek l. poje. liczba pojedyńcza l. mn. liczba mnoga sł. dk. słowo dokonane sł. ndk. słowo niedokonane.

Bor/1830, s. 34 Definicja

Słowo dokonane: polubić, wybielić, i t. d. znaczy czynność całkiem uzupełnioną.

Bor/1830, s. 40

Częstokroć nie dodaje się y w zakończeniu my, osoby pierwszej liczby mnogiej Słów niedokonanych i dokonanych, np. bijem, podbijem, robim, zrobim.

Desz/1846, s. 279 Definicja

h) Ósme przeciwnie są oznaczające dokonanie czynności np. przeczytał książkę, zrobił itp. i te zowią się [słowami] dokonanemi.

Br/1848, s. 112

Słowa dokonane przybiérają zwykle właściwy sobie przyimek. Znajomość dokładna znaczenia rozmaitych przyimków jest zatém konieczna do dobrego czasowania. Łatwo bowiem, stosując niewłaściwy przyimek do słowa piérwotnego wpaść można w błędne czasowanie [...].

Br/1848, s. 157

Słowa dokonane nie mają imiesłowu czasu teraźniejszego, ponieważ działanie dokonane już nie jest teraz odbywające się; nie mogą go nawet mieć, ponieważ słowa te nie mogą mieć czasu teraźniéjszego, z którego trzeciéj osoby l. m. tworzyć się powinien imiesłów [...].

Br/1848, s. 160

Które imiesłowy mają zakończenie na ny, a które na ty? […] Imiesłowy pochodzące od słów czynnych zakończonych w trybie bezokolicznym na ać, ić, yć, a zatém najwięcéj od słów częstokrotnych i jednokrotnych, mają zakończenie na ny. Imiesłowy pochodzące od słów zakończonych na ąć a zatém pospolicie dokonanych, mają zakończenie na ty [...].

Kurh/1852, s. 20

Przy czém uważać należy, że w takim razie słowo niedokonane zmienia się na imiesłów nieodmienny, na ąc zakończony, a zaś dokonane na imiesłów przybierający zakończenie szy.

Kurh/1852, s. 34 Definicja

Prócz tego niektóre z tych czasów są dwojakie, jedne pochodzące od słów niedokonanych. Prócz tego niektóre z tych czasów są dwojakie, jedne pochodzące od słów niedokonanych (глаголы вида несовершеннаго), a drugie od dokonanych (глаголы вида совершеннаго). Piérwsze z nich wyrażają trwanie czynności jakiéj w przęciągu pewnego czasu, bez oznaczenia, czy się ta czynność ukończyła lub nie; drugie wyrażają tę tylko chwilę, w któréj czynność wykonaną czyli doprowadzoną do skutku została.

Szt/1854, s. 274 Definicja

Słowa dokonane zowią się te, które oznaczają sąd, czyli zdanie o rzeczy dokonane; to jest tylko w pewnym czasie i pod pewnemi okolicznościami uważane, np. człowiek popracował i przestał.

Szt/1854, s. 274 Definicja

Słowa dokonane są dwojakie, pojedyncze: np. dać, dałem, dam i t. d., rzec, rzekłem, rzekę i t. d. Takich liczba w języku naszym nie jest wielka: i złożone, które formują się ze słów pojedynczych niedokonanych, przez dodanie im rozmaitych przyimków, np. ze słowa niedokonanego pojedynczego: pisać, uformują się słowa dokonane: dopisać, odpisać, napisać, przypisać, przepisać, wypisać, wpisać, zapisać, spisać, podpisać, rozpisać i t. d.

Morz/1857, s. 133

Sprawomiany nieokreślone i określone są nazwane w gramatykach słowami niedokonanemi i dokonanemi, a wedle téj definicji sprawy niedokonane miéć by powinny czas przeszły, nie mniéj zaprzeszły, a sprawy dokonane swój czas przyszły.

Morz/1857, s. 377

Określony (sprawomian) . Dokonane słowo.

Morz/1857, s. 378

Sprawomian określony .... Słowo dokonane.

SWil/1861, cz. I, s. 233

Dokonać [...] 3) = gram. słowo dokonane, t. j. oznaczające czynność zupełnie uiszczoną

SWil/1861, cz. II, s. 1513-1514 Definicja

Słowo, a, lm. a, n. [...] 14) = gram. jedna z odmiennych części mowy, oznaczająca byt v stan, czynność i ruch przedmiotów. Pod względem wewnętrznego znaczenia wszystkie takie wyrazy (zwane inaczéj czasownikami), dzielą się na: a) Słowa czynne (scz.), [...]; b) = nijakie (sn), [...]; c) = zaimkowe (złs.), [...] ; d) = posiłkowe, [...]; e) = rzeczowne, [...]; f) Słów biernych w języku polskim nie ma; [...] Co do określenia czynności lub stanu oznaczonego powyżéj, wszystkie słowa dzielą się na: a) niedokonane (nd. ), [...]; b) = [słowo] dokonane (dk.), wyrażające czynność skończoną, ruch jaki lub przemianę odbytą, np., napisać, usiąść; c) = jednotliwe (jednt.), [...]; d) = częstotliwe (częst.), [...]. Z powodu odmian, słowa użyte w takim kształcie, że nie wyrażają osoby działającéj, nazywają się nieosobistemi; [...], nieforemnemi; [...], ułomnemi.

Mał/1863, s. 132 Definicja

Druga ważna różnica między słowami [...] polega na tém, że jedne z nich są dokonane, drugie niedokonane (verba perfectiva - imperfectiva). Dokonanemi słowami nazywamy np. sieść, krzyknąć, zgnieść, przeczytać; t. j. wszystkie wyrażające czynność nie tylko rozpoczętą, ale i od razu dokonaną.

Malin/1869, s. 230

[…] Przyjimki w słowach złożonych przemieniają niedokonane słowo w dokonane […].

Malin/1869, s. 492

Oprócz słów ciągłych i urywkowych, które zdają się być wyłączną włásnością języka naszego, są jak w całéj mowie słowiańskiéj, tak i w języku naszym słowa niedokonane, częstotliwe, dokonane, jednotliwe, a takiemi mogą być wszystkie gatunki słów opisane w poprzedzającym paragrafie [...].

Malin/1869, s. 492 Definicja

[…] Słowa dokonane oznaczają działanie dokonane i do celu doprowadzone.

Kam/1870, s. 62 Definicja

Dalsze podziały słowa są na: dokonane, wyrażające czynność już skończoną [...] Niedokonane [...] Złożone.

Czep/1871–1872, s. 54 (54-55) Definicja

Słowa dokonane wyrażają byt, stan lub działanie skończone lub dokonane. One się składają pospolicie z przyimków.

Czep/1871–1872, s. 56

Są takie słowa niedokonane, które nie mają odmiany dokonanéj […]; przeciwnie są słowa dokonane, które nie mają odmiany niedokonanéj […].

Czep/1871–1872, s. 58

Ze względu na trwanie czynności, słowa bywają dokonane i niedokonane, jednotliwe i częstotliwe.

Lerc/1877, s. 41 Definicja

Dokonane są takie słowa, które wyrażają czynność rozpoczętą i natychmiast ukończoną, np. krzyknąć, przeczytać, napisać, pochwalić, zrobić.

Mał/1879, t. I, s. 259 Definicja

Druga ważna różnica między słowami [...] polega na tém, że jedne z nich są DOKONANE, drugie NIEDOKONANE (verba perfectiva - imperfectiva). Dokonanymi słowami nazywamy np. sieść, krzyknąć, zgnieść, przeczytać; t. j. wszystkie wyrażające czynność nie tylko rozpoczętą, ale i od razu dokonaną.

Mał/1879, t. II, s. 446

C. Słowa niedokonane a dokonane.

§. 722, Trzeci rozkład wszystkich słów naszych (tak przechodnich jak i nijakich, tak osobowych jak i nieosobowych) dzieli je na czasowniki dokonane i na niedokonane; np. minąć a mijać, zdobyć a zdobywać.

Malecz/1882, s. 39 Definicja

Słowo dokonane czyli jednotliwe, jest to słowo, które wyraża, że jakakolwiek czynność, byt lub istnienie skończyło się, albo że się też skończy. Tu należy słowo, które powstaje ze słowa i z przyimków, i dlatego zwane jest ono niekiedy przyimkowém, np. paść, upaść, spaść, przepaść, przypadło [...] słowo dokonane nie ma czasu teraźniejszego, zaś słowo niedokonane, ma czas teraźniejszy.

Malecz/1882, s. 40

Trzy ostatnie słowa t. j. dokonane, niedokonane, częstotliwe, mianowane są przez niektórych gramatyków postaciami słowa, jako to: postać dokonana, postać niedokonana, postać częstotliwa.

Jes/1886, s. 121

A. STRONA CZYNNA.

Bezokolicznik.

Słowo niedokonane: mówić,

Słowo częstotliwe: mawiać,

Słowo dokonane: zmówić.

Kr/1897, s. 175

Słowa dokonane składają się po większej części z postaci niedokonanej i z przyimka dodanego na początku słowa.

Kras/1897, s. 68

Przeciąg czasu, w którym czynność jaka się zamyka na pyt. w jakim czasie? zwykle przy słowach dokonanych, wyraża się za pomocą przyimków właściwych: — w —i przez (z 4. przyp.), między ( z 6. przyp.), oraz za pomocą wyrażenia przyimkowego w ciągu, w przeciągu, a dawnie także przez 4. przyp. z przyimkiem za [...].

Kras/1897, s. 189 Definicja

[…] Słowa zaś dokonane (verba perfectiva) wyrażają czynność przeszłą lub przyszłą w jej wykonaniu czyli rezultat czynności, bez względu na jej przebieg i trwanie. Jeśli np. powiem, że ktoś pisze, pisał lub będzie pisać list, to zwracam uwagę jedynie na przebieg czynności, a pomijam zupełnie, czy czynność pisania była lub będzie skończona. Kto pisał, pisze lub będzie pisać list, ten może go wcale nie napisał lub nie napisze; bo pojęcie napisania czyli skończenia czynności pisania w słowie niedokonanym nie jest wcale zawarte. Jeżeli natomiast powiem, że ktoś napisał lub napisze list, to zwracam tylko uwagę na sam rezultat czynności pisania, bez względu na jej przebieg i trwanie.

Kras/1897, s. 191 (190-191)

[…] Słowa dokonane dzielą się: 1) na słowa czynności zamkniętej czyli dokonane właściwe (verba resultativa), które oznaczają czynność doprowadzoną do końca czyli rezultat czynności; np. zanieść, zamówić, powiedzieć, napisać […]. 2) na słowa czynności doraźnej czyli krócej: słowa doraźne (verba semelfactiva), które oznaczają czynność, jednym zamachem zaczętą i skończoną; np. palnąć, trzasnąć, pchnąć […].

Kr/1917, s. 198 Definicja

Przy słowach dokonanych używają się często formy słowa zostać, np. zostałem przekonany, zostałeś wybrany...

Nitsch/1923, s. 489

Niewątpliwie z niemieckiego pochodzi też dość daleko posunięte zniszczenie słowiańskiego rozdziału słów na dokonane i niedokonane [...].

Łoś II/1925, s. 166

Pierwszy Statorius-Stojeński w Polonicae grammatices institutio Cracoviae 1568 mówi, że od słów dokonanych tworzą się częstotliwe: „a perfectis verbis derivantur frequentativa", ale słowa dokonane mieszał z niedokonanemi, na co wskazują przytoczone przez niego przykłady: robię — rabiam, piję — pijam, widzę — widam, trę — ścieram, drę — zdzieram [...]. Wreszcie wspomina o inchoatywnych: siwieję, starzeję się.

To samo powtarza się u Fr. Mesgniena (Grammatica 1649) i u Karola Woyny (Compendiosa linguae pol. institutio 1690).

Kor/1961, s. 42

Fakultatywności rodzimej terminologii gramatycznej położył tamę podręcznik polszczyzny O. Kopczyńskiego [...].

Etymologia — etymologija [...], comparatio — stopniowanie powierzchowne, gradus positivus — stopień równy, comparativus — wyższy, niższy (wyd. z 1817 r.), najwyższy, najniższy (wyd. z 1817 r.), incomparabilis — stopniowanie wewnętrzne, verbum (im)perfectivum — (nie)dokonane, unicum — jednotliwe, fequentativum — częstotliwe.

Powiązane terminy