terminów gramatycznych online
orzecznik orzecznik, część orzeczenia imiennego
- Budowa wyrazów: Łoś II/1925
- Część trzecia. Rzecz o słowach: Such/1849
- IV. Rozwój polskiej terminologii gramatycznej po Kopczyńskim: Kor/1961
- Imienna deklinacja przymiotników: Łoś III/1927
- Nauka o słowach i ich odmianach: Łaz/1861
- Nauka o zdaniu: Szob/1923
- O zdaniu pojedyńczym: Kras/1897
- Składnia: PolTerm/1921, Król/1922
- Słowniczek: Gaert/1927
- Słownik, tom V (Nie-Ó): Dor/1958–1969
- Wstęp. O zdaniu w ogólności: Kras/1897
Orzecznik. Pod względem semantycznym główna część orzeczenia złożonego imiennego, służy bowiem do wyrażania treści predykatywnej stanowiącej istotę treści zdania, a mianowicie do przypisywania właściwości przedmiotom wskazanym za pomocą wyrażeń w funkcji podmiotu, orzekania o nich.
Cytaty
Pewne Przymiotniki dwojako dziś w rodz. męz. używane: w formie rzeczownikowéj bez wygłosu -y, kiedy za domioty (attributa) w orzeczniku (praediacatum) wzięte; z zakończeniem zać -y, gdy są istnémi Przymiotnikami; np. Bądź łaskaw | łaskawy pan.
[…] Orzecznikiem nazywamy: praedicatum, orzeczeniem die Aussage.
[...] Orzecznikiem zdania może być: 1. Słowo wyrażające bytność, działanie lub stan podmiotu w pewnym czasie, to jest czasownik [...]. 2. Orzecznikiem może być także rzeczownik, alboli też słowo wyrażające przymiot, to jest przymiotnik. a w tym razie używamy czasownika: jestem, jesteś, jest, itd. do połączenia orzecznika z podmiotem [...].
Zamiast czasownika może jednak treść orzeczenia być wyrażona imieniem (tj. rzeczownikiem, przymiotnikiem, zaimkiem); lecz wtenczas wyraża formę orzeczenia dodany do imienia czasownik oderwany być (bywać) lub inne mu pokrewne czasowniki, nie posiadające własnej treści. Ten czasownik być i jemu podobne, stanowiące formę orzeczenia czyli przysądzającę coś podmiotowi, nazywają się łącznikiem (copula); a imię, wyrażające treść orzeczenia, nazywa się orzecznikiem (praedicativum).
[…] Dzisiejszy bezokolicznik zastępuje niekiedy dawniejsze supinum, które było również rzeczownikiem słownym o nieco odmiennej postaci. W znaczeniu supina używa się bezokolicznik: 1) jako określenie celu […]; 2) jako orzecznik przy słowie posiłkowym mam i przy nieosobowych jest, nie ma w połączeniu z zaimkiem nieokreślonym.
[…] Słowa formalne są to takie czasowniki, które własnej treści nie zawierają, nie mogą więc być orzecznikiem, i dlatego potrzebują uzupełnienia przez bezokolicznik innego słowa, który jest właściwym orzecznikiem zdania […]. Do czasowników formalnych należą: 1) Słowa posiłkowe trybu, które wyrażają sąd osoby mówiącej o konieczności lub możliwości orzeczenia; do niech należą: muszę, powinienem, mam, chcę, mogę, śmiem, raczę. Te słowa zwykle zastąpić można przysłówkiem formalnym trybu z czasownikiem orzekającym albo też samym trybem rozkazującym lub warunkowym. 2) Słowo posiłkowe czynności częstotliwej: zwykłem (zwyknąć) i czynności dokonanej: zdążyć.
Orzeczenie nierozwinięte i rozwinięte. Orzeczenie zasadnicze; orzeczenie czasownikowe i imienne. Orzecznik. Łącznik.
Sobieski ‖ był wodzem łącznik, orzecznik {orzeczenie imienne.
Części orzeczenia imiennego, wyrażone za pomocą imiesłowu, przymiotnika, przysłówka, bezokolicznika lub rzeczownika, nazywają się orzecznikami.
Jest to zjawisko datujące się z okresu prasłowiańskiego, kiedy odróżniano użycie przymiotnika jako przydawki od jego użycia jako orzecznika: dobrъ ji otьcь — le bon pere, otьcь jestь dobrъ — (le) pere est bon.
Formy deklinacji niezłożonej w staropolszczyźnie najczęściej, a dziś wyłącznie ukazują się w N. sg. lub pl. (zresztą N. pl. m. w odniesieniu do osób nie różni się w obu deklinacjach, np. dobrzy, źli mogą być formami złożonemi lub niezłożonemi), gdyż przez czas długi trzymała się odwieczna tradycja, wymagająca użycia tych form w orzeczniku; dlatego też i dziś jeszcze mówimy: jestem gotów, zdrów, wesół, winien, rad, wart, kontent, ale takich przymiotników niezłożonych pozostało już w użyciu bardzo niewiele.
Orzecznik, p. zdanie I.
I. Części zdania: A. ★Podmiot (subiectum) [...]. B. ★Orzeczenie (praedicatum) ★czasownikowe, np. (drzewo) rośnie lub ★imienne = ★łącznik (copula) + ★orzecznik, np. (drzewo) jest wysokie.
Orzecznik m III [...] 2. jęz. «część imienna orzeczenia złożonego»: W orzeczeniu złożonym łącznik jest istotnym gramatycznym orzeczeniem, a orzecznik tylko określeniem. Jęz. Pol. 1951, s. 45. Przymiotniki: rad, kontent, wart występują w zdaniu zawsze w znaczeniu orzecznika. SZOBER Gram. 216. ∆ Orzecznik przymiotny «orzecznik zgadzający się z podmiotem w rodzaju, liczbie i przypadku». ∆ Orzecznik rzeczowny «orzecznik zgadzający się z podmiotem zwykle tylko w liczbie i rodzaju»: Orzecznik wyrażony przez rzeczownik, tzw. orzecznik rzeczowny, odpowiada na pytania: kim lub czym jest podmiot? i występuje przeważnie w narzędniku. WIECZ. Gram. VIII, 157. // SWil.
Obfitą terminologię z zakresu składni zawiera jej właśnie poświęcona a wydana już po ukazaniu się rozprawy Riesa książka A. Krasnowolskiego.
Terminologia. Propositio indicativa — zdanie oznajmujące [...]; subiectum — podmiot, praedicatum (compositum) — orzeczenie (złożone), copula — łącznik, praedicatum nominale — orzecznik, obiectum directum — dopełnienie bliższe, indirectum — dalsze [...].
Z chwilą uzyskania niepodległości i organizowania na nowo szkolnictwa polskiego przystępując do nauczania języka ojczystego językoznawcy polscy na zjeździe w roku 1921 uchwalili zrąb terminologii gramatycznej [...].
Składnia: przynależność, zdanie oznajmujące, pytające, wykrzyknikowe, (nie)rozwinięte, podmiot, orzeczenie zasadnicze, (nie)rozwinięte, zdanie bezpodmiotowe, orzeczenie czasownikowe, imienne, orzecznik, łącznik, określenie, przedmiot bliższy, dalszy [...].