Słownik historyczny
terminów gramatycznych online

orzeczenie
Hierarchia Dzieła

Hasło w cytatach: orzeczenie zdania
Język: polski
Dział: Składnia (współcześnie)
EJO 1999, 410 Definicja współczesna

Orzeczenie. Od starożytności ta część zdania, której funkcją jest opisywanie przedmiotu wskazanego w zdaniu, przedmiotu, o którym się w danym zdaniu mówi, lub, inaczej, przypisywanie temu przedmiotowi pewnych właściwości, orzekanie o nim.

Cytaty

Such/1849, s. 174 Definicja

Orzeczenie (czyli orzecznik, predykat) jest to, co się o podmiocie myśli i orzeka.

Such/1849, s. 174 Definicja

Wszelkie orzeczenie zawiéra w sobie dwa pierwiastki bądź wyraźne, bądź domyślne, tj. domiot i łącznik.

Such/1849, s. 177 Definicja

Orzeczenie zgadzać się musi z podmiotem swoim we wszelkich możliwych względach: w osobie, liczbie, w rodzaju i zawodzie, a nawet w przypadku.

Kurh/1852, s. 2

Trzy części zdania przedmiot, jego własność i łącznik zowią się po łacinie subjectum, attributum i copula; a zaś opowiednik nazywa się praedicatum. Nie należy przeto wyrazów attributum i praedicatum brać za jedno, licząc takie trzy części zdania subjectum, praedicatum i copula; bo praedicatum (opowiednik, objawnik, albo jako inni zowią orzeczenie, po rossyjsku сказуемое) jest częścią złożoną, zawierającą w sobie własność upatrywaną w przedmiocie (attributum, качество) i łącznik (copula, связка). Obacz Gram. Rossyjsk. Wostokowa, § 108 i 109.

Morz/1857, s. 322-323 Definicja

Kiedy więc w zdaniu nie znajduje się wyrażonym sprawomian być, owo konieczne wiązadło, staje się on wtenczas domniemanym, i uważać go trzeba, jakoby ukrywał się we wszystkich innych sprawomianach, które go wyłączyły , jak było przy powyższych przykładach w wyrazach: skończył, bije. Taki domniemany zlewek grammatyczny, mieszczący w sobie razem attributum i copulam, nazywa się praedicatum orzeczeniem, opowiednikiem).

Łaz/1861, s. 58

[…] Orzecznikiem nazywamy: praedicatum, orzeczeniem die Aussage.

Mał/1863, s. 264 Definicja

Rzecz czyli osobę, o której się mówi, nazywamy w zdaniu Podmiotem (subjectum); to drugie zaś, co się o niej powiada (orzeka), zowiemy Orzeczeniem (praedicatum).

Mał/1863, s. 266 Definicja

§. 580. Orzeczeniem jest w zdaniu albo czasownik albo też imię (rzeczownik, przymiotnik, zaimek, imiesłów, liczebnik), na koniec wyraz słowa bezokoliczny rzeczownie wzięty. Jeżeli wszakże orzeczeniem jest imię, natenczas dodaje się jeszcze do niego łącznik (copula). Łącznikiem w zdaniu jest słowo być.

Malin/1869, s. 467

Przymiotnik oznaczá przymiot, włásność jakiéjkolwiek jistoty, lub materyją, s któréj rzecz się skłádá [...]; lub też náleżenie jednéj rzeczy do drugiéj [...]. Użycie przymiotnika w języku jest dwojakie. Używá się bowiem już jako orzeczenie (praedicatum) podmiotu (subjectum) zdaniá; i tak w zdaniach: Bóg jest vsehmocny, złoɣek jest ułomny [...], rzeczownik Bóg, złoɣek [...] są podmiotami zdaniá, którym przywłászczá się pewien przymiot lub włásność oznaczoną przymiotnikami vsehmocny, ułomny [...] za pośrednictwem słowa jest, które w takim razie nazywają gramatycy i logicy łącznikiem (copula), to jest wyrazem łączącym podmiot z orzeczeniem czyli praedikatem, który tu jest oznaczony przymiotnikami [...].

Malin/1869, s. 514

Rozpatrzywszy się w budowie i ustroju temátów słowa polskiego w poprzedzających paragrafach, przystępujemy teráz do jego spájaniá. Każdá forma jednolitá, urobioná od tematu słównego, albo wyráżá w temácie orzeczenie (praedicatum), w końcówce podmiot (subjectum), albo jest przymiotnikiem lub rzeczownikiem słównym, którego końcówki niczym jinnym nie są, jak tylko pogłosami. Ponieważ podmiotem zdaniá może być osoba, którá mówi, lub osoba, do któréj się mówi, albo o któréj jest mowa, przeto te końcówki, jak i formy niemi urobione nazywać będziemy osobowemi, które się oznaczają tak w semickiéj jak i w jafeckiéj rodzinie językowéj, a następnie i w mowie słowiańskiéj szczątkami zajimków osobistych, jakkolwiek niekiedy skażonemi [...].

Czep/1871–1872, s. 13 Definicja

Orzeczenie (predykat) jest to wyraz w zdaniu oznaczający, co się twierdzi, mówi, orzeka o podmiocie.

Czep/1871–1872, s. 14

Słowo jest to wyraz, oznaczający czynność, stan i byt, a w zdaniu zwykle jest orzeczeniem […].

Czep/1871–1872, s. 64

[…] Orzeczenie ma trzy osoby: osoba pierwsza, gdy orzeczenie przypisujemy osobie mówiącéj; osoba druga, gdy orzeczenie przypisujemy osobie do któréj się mówi; osoba trzecia, gdy orzeczenie przypisujemy osobie lub przedmiotowi ubocznemu, o którym się mówi [...].

Lerc/1877, s. 77 Definicja

W każdem zdaniu musi być podmiot i orzeczenie. Podmiotem nazywamy osobę lub rzecz, o której się mówi. Orzeczeniem zaś nazywamy to, co się o tej osobie lub rzeczy mówi, np. w zdaniu: Uczeń pisze, podmiotem jest: uczeń, a orzeczeniem: pisze.

Lerc/1877, s. 82

Orzeczeniem zdania (jak się wyżéj powiedziało) może być albo czasownik, albo rzeczownik, przymiotnik, zaimek, liczebnik, imiesłów, wyraz bezokoliczny słowa rzeczownie użyty, połączony z podmiotem za pomocą łącznika być.

Mał/1879, t. I, s. 224

VIty przypadek przede wszystkiém jest już przypadkiem orzeczenia (predykatu); a że orzeczenie stanowi w zdaniu równie ważną pozycyą jako objekt bliższy, na to zgodzi się pewnie każdy.

Mał/1879, t. II, s. 346 (345-346) Definicja

Rzecz czyli osobę, o któréj się mówi, nazywamy w zdaniu Podmiotem (subjectum); to drugie zaś, co się o niéj powiada (orzeka), zowiemy Orzeczeniem (praedicatum).

Jes/1886, s. 5 Definicja

Wyraz, który orzeka czyli wypowiada nasz sąd o jakiej bądź osobie lub rzeczy, nazywa się orzeczeniem.

Jes/1886, s. 5 Definicja

Zdanie składa się zatem z dwóch części: z podmiotu, czyli nazwy osoby lub rzeczy, o której się mówi i z orzeczenia, czyli tego, co się o tej rzeczy wypowiada.

Jes/1886, s. 54 Definicja

Zdanie składać się powinno z dwóch głównych części. Pierwszą a zarazem i najważniejszą czę­ścią zdania jest to, o czem się mówi [...]. Taką część zdania nazywamy podmiotem. Drugą konieczną częścią zdania jest to, co się podmiotowi przypisuje. Wszelkie zatem wyrażenia, które powiadają: czem jest, albo: jakim jest, albo: co czyni podmiot, nazywamy orzeczeniem (od: orzekać, czyli: wypowiadać).

Grub/1891, s. 57

Предложеніе должно состоять изъ двухъ главныхъ частей: подлежащаго, podmiotu, и сказуемаго, orzeczenia.

Uchw.AU/1891, s. 24

Zresztą pisze się nie zawsze oddzielnie: nie szczęśliwy bierze tym razem, lecz zasłużony; nie raz, nie dwa razy im to mówiłem, ale powtarzałem bez końca; nie smak o tem stanowi i t. p., zwłaszcza zaś, jeżeli zaprzeczenie odnosi się do słowa (łącznika lub orzeczenia): on nie jest szczęśliwy, nie chcąc być natrętnym [...].

Kr/1897, s. 192 (191-192)

Z odmiany tej pozostały do dziś formy liczby mnogiej na -li w rodz. męskim osobowym, i na -ły w pozostałych; t.j. mogli, mogły; kładli, kładły; [...] Formy te odmiany rzeczownikowej używają się tylko w mianowniku liczby poj. i mn. jako orzeczenie zdania; np. gwar ucichł; mowa wzbudziła zadziwienie.

Kr/1917, s. 8

Orzeczenie. § 10. O każdej osobie lub rzeczy zawsze coś myślimy: co robi ta osoba lub czym jest, co się dzieje z daną rzeczą, lub jaką ona jest.

Kr/1917, s. 8 Definicja

Wyraz (lub parę wyrazów), oznaczający, co o jakiej osobie lub rzeczy mówimy, nazywa się orzeczeniem zdania.

Kr/1917, s. 8 Definicja

W zdaniu: słońce świeci — orzeczeniem jest wyraz świeci, w zdaniu: Mickiewicz był wielkim poetą— podmiotem jest wyraz Mickiewicz, bo myśleliśmy o Mickiewiczu, a orzeczeniem są wyrazy: był wielkim poetą, bośmy o Mickiewiczu to właśnie myśleli, że był on wielkim poetą.

Kon/1920, s. 2 Definicja

Wyraz, oznaczający, co podmiot czyni, czem podmiot jest, jakim jest podmiot, co się z nim dzieje, nazywa się orzeczeniem.

Król/1922, s. 21

Zdanie niezupełne: pozbawione podmiotu lub orzeczenia, albo nawet i podmiotu i orzeczenia. Czem był Skarga? Kaznodzieją (był Skarga). Wszyscy na północ! (spieszą).

Szob/1923, s. 314 Definicja

Orzeczenie wskazuje na cechę, którą osoba mówiąca przypisuje podmiotowi zdania.

Nitsch/1923, s. 472

Trzeci typ zatarł różnicę w imionach, będących zwykle przydawkami, zachowuje ją jednak w czasie przeszłym orzeczenia [...].

ZwO/1924, s. 72 Definicja

W każdem zdaniu jest:

a) podmiot (sujeito) [...],

b) orzeczenie (predicado) to jest to, co się mówi czyli orzeka o podmiocie. Orzeczeniem bywa czasownik, a często rzeczownik lub przymiotnik z czasownikiem itd., n p. João trabalha muito (Jan pracuje dużo).

Gaert/1927, s. 92

Orzeczenie, p. zdanie I.

Gaert/1927, s. 107 Definicja

I. Części zdania: A. ★Podmiot (subiectum) [...]. B. ★Orzeczenie (praedicatum) ★czasownikowe, np. (drzewo) rośnie lub ★imienne = ★łącznik (copula) + ★orzecznik, np. (drzewo) jest wysokie.

Kl/1939, s. 143 Definicja

Drugie miejsce zajmuje część zdania, która pozostaje w zależności tylko od podmiotu, a zresztą zawsze jest członem nadrzędnym [...]; jest to tzw. orzeczenie.

Kor/1961, s. 69

Podobną popularność, jaką za czasów Oświecenia zyskał podręcznik Kopczyńskiego, w drugiej połowie dziewiętnastego wieku osiągnęła gramatyka A. Małeckiego [...].

Propositio simplex — zdanie gołe, complexa — rozwinięte, subiectum — podmiot, praedicatum — orzeczenie, copula — łącznik, obiectum — przedmiot, obiectum adverbiale — określenie przysłówkowe [...].

Kor/1961, s. 72 (72-73)

Obfitą terminologię z zakresu składni zawiera jej właśnie poświęcona a wydana już po ukazaniu się rozprawy Riesa książka A. Krasnowolskiego.

Terminologia. Propositio indicativa — zdanie oznajmujące [...]; subiectum — podmiot, praedicatum (compositum) — *orzeczenie (złożone), copula — łącznik, praedicatum nominale — ^orzecznik^, obiectum directum — dopełnienie bliższe, indirectum — dalsze* [...].

Kor/1961, s. 72-73

Obfitą terminologię z zakresu składni zawiera jej właśnie poświęcona a wydana już po ukazaniu się rozprawy Riesa książka A. Krasnowolskiego.

Terminologia. Propositio indicativa — zdanie oznajmujące [...]; subiectum — podmiot, praedicatum (compositum) — orzeczenie (złożone), copula — łącznik, praedicatum nominale — orzecznik, obiectum directum — dopełnienie bliższe, indirectum — dalsze [...].

Powiązane terminy