kreskować (się)

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Kop/1780
• L/1807–1814
• Szum/1809
• DwBg/1813
• Jak/1823
• Rozp/1830
• Desz/1846
• Br/1848
• Kurh/1852
• Łaz/1861
• SWil/1861
• Mał/1863
• Trz/1865
• Malin/1869
• Kam/1870
• Czep/1871–1872
• Mał/1879
• Oż/1883
• Jes/1886
• SW/1900-1927
• Kon/1920
• Łoś III/1927
• Dor/1958–1969

[...] jeżeli się zaś łączy z następującą samogłoską i, kréskować ich nie trzeba np. gołębia, dobroci, kármi, konia, dropia, gęsi, páwia, gałęzi.

Kreskują się też czasem; choć nigdy ani było ani będzie po nich i, ale tylko dla tego, aby się lepiej z następującemi miękkiemi głosami zgadzały.

W takich to syllabach i wyrazach możnaby głoski a, e, kreskować.

Kréskować należy miękkie spółgłoski [...]

Głoska e niekiedy ma głos znacznie zbliżony do i lub y, czasem w wymawaniu prawie nie brzmi: w tych zdarzeniach ją kréskujemy.

Podług zwyczaju dzisiejszego kréskują się tylko ć, ń, ś, ź, dź; wszystkie jednak prócz h, g, k, ch średnie, gdy przechodzą na miękkie, znaczyć się kréską powinny.

Mając stanowić o znamionach nad samogłoskami, musimy trzy rzeczy rozważyć: a) Czy potrzeba kréskować samogłoski, b) Które samogłoski powinny się kréskować, c) Kiedy należy je kréskować.

Samogłoska e ma brzmienie ściśnione i kréskuje się [...].

Tu widziémy jasno, zwłaszcza na przykładach wróblém, paziém: dlaczego na rodzaj nijaki é się kréskuje, i stosownie się powinno wymawiać.

Prawidła brzmienia głosek uczą jak głoski wymawiać, a zatém jak je pisać należy. Z grammatyki także wiemy, kiedy pewne głoski powinny się kréskować, kiedy tracą kréskowanie i kiedy wyrazy powinny być pisane wielkiemi głoskami.

O kréskuje się w ostatniéj zgłosce wyrazu przed spółgłoską słabą lub płynną nienosową (**), np. dziób, lód, rów, nóż, wódz, sól, wół, bór, znój.

Z drugiéj strony, gdy przy formowaniu odmian grammatycznych, spółgłoska wpływająca na kréskowanie przyłączy się do o, kreskować tę samogłoskę potrzeba, np. wo-da, wód, noga, nóg.

M, czternasta głoska abecadła; wymawia się rozpoczynając głos od samogłoski e, którą przy zamknięciu warg przeprowadzamy przez nos, bez żadnego współdziałania języka; przeto, ze względu na narzędzia mówne któremi się urabia, jest spółgłoską wargowo-nosową, ze względu zaś na trwanie w jéj urabianiu, jest płynną. Jako taka, nie zmienia swego brzmienia ani przed spółgł. mocnemi, ani przed słabemi i ma odpowiednie miękkie m’, mi. Często zaczyna wyrazy, nader rzadko w środku pierwotnych wyrazów pojawiając się; występuje téż jako przybierająca głoska w rzecz. rodz. żeń., np. słoma, duma, karczma i rzecz. n. zakończonych na mię, np. brzemię, a w rzecz. rodz. m. i n. stanowi zakończenie 6go przyp. lp. stołem, domem, słowem; w przyp. 1ym daje zakończenie rodz. m. W wielu słowach, z poprzedzającą a, jest zakończeniem osoby 1éj czasu teraź., np. kocham, śpiewam; z poprzedzającą zaś e, zawsze jest cechą osoby 1éj czasu przeszłego np. kochałem, śpiewałem. N, jest jéj spółgł. bratnią, którą się niekiedy wyręcza, jak np. w wyrazach: niesplik, mesplik, brona, brama; imać, jąć, jeniec, jeństwo, imaństwo. Ze wszystkich spółgł. najbardziéj lubi płynne l, ł, i drgającą r; z gardłowemi spółg. g, k, łączy się tylko w wyrazach mgła, mglić, mgnąć, mkły, mknąć; ze spółg. d, staje w wyrazie mdléć i od niego pochodnych; z innemi spółg. nie nader często zdarza się. Z samogłosek najczęściéj zbiega na a; samogłoski e, o, spływając nań nie kreskują się, np. razem, najem, brzegiem, grom, ogrom, tom, srom, i t. p. M, skrócenie [...].

W odmianach przymiotników kreskują jeszcze niektórzy pisarze e w końcówce éj i w końcówce rodzaju nijakiego ém, np. dobréj gospodyni […].

[…] Samogłoska o kreskuje się, gdy brzmi jak u, a w pierwotniku albo w odmianach i w pochodnikach pokazuje się o; np. ósmy od ośm, mówić od mowa […].

Seklucyan zaproponował zatem, ażeby odtąd jak e, jak o, tak i a tam kréskować, gdzie jest pochyloném; otwartego zaś nie kréskować.

Ślady ściągnienia tego zachował podziśdzień lud prosty wymawiając to ściągnięte a jak a° t. j. jak a ku o pochylone n. p. bywa°-m prawie jak bywo-m, dojeżdża°-my prawie jak dojeżdżo-my i t. d.; zachowały je także druki staropolskie nie kréskując w takim razie a, co było znakiem długości czyli pochylenia.

W osob. 3. l. mn. n. p. bywa-ją zam. bywa-ja-n(ti), dojeżdża-ją zam. dojeżdża-ja-n(ti) jest a krótkie czyli otwarte, bo nie jest ściągnięte; dla tego wymawia je lud bez pochylenia ku o, a stare druki kréskują je.

[…] Lecz co do kréskowaniá tych samogłosek ograniczáł się Kochanowski na tym, jiż tylko tam kréskowáł, gdzie dwa wyrazy przy podobnym brzmieniu m iały wcale jinne znaczenie […].

[...] taniéj [...] (W stopniach przymiotników nie kreskuje się, np. najmocniejszy, najłagodniejsza).

[…] Również we środku wyrazów: kona i konia, w pierwszym wyrazie n jest spółgłoską twardą, a w drugim miękką (ń), jednak się nie kreskuje, bo się znajduje przed samogłoską a […].

Seklucyan był pierwszy, który wypowiedział konieczność wyrażania i na piśmie różnic istniejących w mówieniu między e i o ścieśnioném a otwartém. Dodał jednak uwagę, że ponieważ ścieśnionych samogłosek jest w języku naszym mniej aniżeli otwartych, należy tedy dla oszczędzenia sobie trudu te właśnie między niemi kréskować, których jest mniéj, a więc ścieśnione.

Pochylone é, dawniejsze długie e (§. 32), wychodzi coraz więcéj z języka; [...]. Za tém jednakże nie idzie, ażeby go już nigdzie nie kréskować, nawet tam gdzie pochylenie jego brzmienia daje się słysze w wyższym stopniu.

Zamiast sroda, srodek, sredni, kreskowano: środa, środek, średni.

[Józef Mroziński] Dawniej kreskowano e w słowach: Słońcé jasné, méta, zaléta i t. d. teraz nikt nie kreskuje.

W Dopełniaczu, Celowniku i Miejscowniku liczby pojedyńczéj przymiotników żeńskich, oraz w Narzędniku i Miejscowniku liczby pojed. przymiotników nijakich kreskujemy é.

Natomiast nie wolno kréskować: ej w stopniu wyż­szym i najwyższym przymiotników.

W dawnych czasach kreskowano nawet niekiedy te litery, jako miękkie, i pisano: drop’, gołąb’, chorągiew', krew’ i t. p.

Miano jeszcze wtedy żywe poczucie miękkości końcowej spółgłoski po zniknięciu -i, skoro w XVI w. kreskowano spółgłoski wargowe, dziś wymawiane twardo, np. ustęṕ Bls. 110, ustęṕmy 109 [...].