terminów gramatycznych online
rzeczownik umysłowy
Język: polski
- Części mowy odmienne: Malecz/1882
- Część I (wstępna): Jes/1886
- Część II. O Imieniu: Mucz/1825
- Część II. O częściach mowy w ogólności: Jak/1823
- Etymologia (Słoworód): Mał/1863
- Fleksja czyli nauka o odmianach: Kr/1897
- Nauka o formach (Flexya): Mał/1863, Mał/1879
- Nauka o wyrazie: Kl/1939
- Nauka odmiany wyrazów: Kon/1920
- O rzeczowniku: Kam/1870
- O rzeczowniku i przymiotniku: Bor/1830
- Odmienne części mowy: Lerc/1877
- Pisownia: Król/1907
- Rozdział II. O Rzeczowniku: Szt/1854
- Semantyka: PolTerm/1921
- Słowniczek: Gaert/1927
- Wiadomości wstępne: Kr/1917
- Zdanie sprawy Deputacyi: Rozp/1830
- Словопроизведенiе [Źródłosłów]: Grub/1891
Cytaty
Rzeczowniki [...] niepodpadające pod zmysły, np. anioł, duch, dusza, umysłowemi nazywamy.
[...] Nazwiska tych rzeczy nazywamy rzeczownikami zmysłowemi [...]. Są jednakże rzeczy, które z przymiotu, w różnych rzeczach zmysłowych dostrzeżonego, a potem oderwanie czyli bezwzględnie na rzeczy, w których się znajdował, uważanego, w umyśle naszym utworzyliśmy. Ponieważ rzeczy takie w świecie zmysłowym nie znajdują się, i tylko w sposobie naszego uważania mają swój początek, przeto nazwano je umysłowemi (abstracta).
Większe początkowe litery piszą się jeszcze: [...] 9. W rzeczownikach zmysłowych i umysłowych, gdy obraz wystawiony jest w postaci osoby, np. Już na ziemię Jutrzenka pierwszy promień rzuca.
Rzeczownik wyraz odmienny (str. 5 .) jest albo zmysłowy albo umysłowy. Zmysłowy, gdy znaczy rzecz pod zmysły podpadającą: np. papier, książka, pióro. Umysłowy, gdy w umyśle tylko sobie co wystawiamy: np. Bóg, dusza, niebo.
Rzeczowniki [...] umysłowe są te, które oznaczają rzeczy niepodpadające pod zmysły, to jest: które sobie tylko w umyśle wystawić czyli wyobrazić można, albo raczéj które tylko sam umysł obejmuje. Tu należą imiona bogów, duchów, postaci, cnót, występków, władz dusznych, umiejętności i t. d., np. Bóg, anioł, bies, bobo, bogobojność, zdrada, pamięć, nauka i t. d.
Rozróżniamy rzeczowniki zmysłowe (concreta), t. j. które podpadają pod zmysły, [...] i rzeczowniki umysłowe czyli oderwane (abstracta), t. j. takie, które tylko samą myślą obejmujemy, np. cnota, dzielność, wieczność, nicość.
Przyrostki oć i ość, (odpowiednie niemieckim heit, keit, schaft) tworzą rzeczowniki umysłowe (abstracta) ; — przyrastają do pierwiastków i imion pierwszej linii, najczęściej jednak do przymiotników. wilgoć (pierw. włg), łakoć (łak).
Samą pojedyńczą liczbę mają rzeczowniki: [...] umysłowe jak: życie, śmierć, swoboda, spokój, starość, duch, niebo i t.d.
Rzeczowniki nieżywotne dadzą się podzielić na zmysłowe, tj. takie, które oznaczają imiona przedmiotów, pod zmysły podpadających, jak np. chleb, sól, stół, dom, pióro, książka itp., albo umysłowe, tj. takie, które oznaczają imiona przedmiotów, które nie zmysłami ani myślą tylko pojmujemy, jak np. cnota, pilność, lenistwo, pobożność, sprawiedliwość, bogobojność itp.
Następnie rozróżniamy rzeczowniki ZMYSŁOWE (concreta), t. j. nazwy istot lub rzeczy, które podpadają pod zmysły, jak kamień, głos, sól, kadzidło; — i rzeczowniki UMYSŁOWE czyli ODERWANE (abstracta), t. j. nazwy takich pojęć, które tylko samą myślą obejmujemy, np. cnota, dzielność, wieczność, nicość itp.
Rzeczownik podług przedmiotu, jaki oznacza, może być: [...] Zmysłowy, który oznacza takie rzeczy, jakie pojąć możemy, którymkolwiek z naszych zmysłów: las, domy, świat [...] Umysłowy, którego byt wyobrażamy sobie tylko w naszym umyśle: duch, dusza, piekło, czyściec [...].
Wiara – miłość – nadzieja – dobroć – pokora – praca [...].
To są nazwy pojęć, których nie można ani widzieć ani słyszeć... które tylko umysłem ogarnąć możemy. Dla tej przyczyny rzeczowniki takie nazywamy umysłowemi.
Предметы бываютъ: [...] Умственные, umysłowe, или отвлеченные, pojęciowe, которые мы представляемъ только въ умѣ, напр. skromność, pilność, wyobraźnia, czas.
Rzeczowniki, oznaczające istoty oddzielne, albo rzeczy odrębne, samoistne, używają się z końcówką a; nazwy zaś pojęć oderwanych, czyli tak zwane rzeczowniki umysłowe mają końcówkę u.
u w końcówkach mają w II. przyp. l. p. r. m. rzeczowniki [...] umysłowe, nazwy pojęć oderwanych, jak np. umysłu, rozumu, talentu, przypadku, gniewu, żalu itp. [...]
§ 18. Już z tych przykładów widać, że rzeczownikami mogą być wyrazy o bardzo różnym znaczeniu, dla tego też w gramatyce, wśród samych rzeczowników, odróżniamy rzeczowniki osobowe od rzeczowych, żywotne od nieżywotnych, zmysłowe od umysłowych, własne od pospolitych, zbiorowe od jednostkowych.
Takie właśnie wyrazy, które oznaczają pojęcia, wyobrażane tylko w naszym umyśle, nazywamy rzeczownikami umysłowemi lub oderwanemi.
Takich rzeczy, jak: cnota, oszczędność, dzielność, dobroć, złość i t. d. nie możemy poznać za pomocą żadnego z naszych zmysłów, możemy je tylko w myśli sobie wyobrazić. Rzeczowniki, oznaczające takie przedmioty, które tylko w myśli sobie wyobrażamy, nazywają się umysłowe.
Rzeczownik. Rzeczowniki zmysłowe i oderwane (umysłowe), rzeczowniki pospolite i własne, rzeczowniki zbiorowe i jednostkowe.
Rzeczowniki (substantiva) - wyrazy oznaczające osoby lub rzeczy (zmysłowe lub umysłowe) [...] b) ★zmysłowe (concreta), np. stół i ★oderwane, ★umysłowe (abstracta), np. cnota.
Umysłowe, p. rzeczowniki.
Kiedy rzeczownik nazywa przedmiot niedostępny dla zmysłów, a tylko pomyślany i tylko przez umysł poznawalny, mówimy o rzeczownikach umysłowych, np. dobroć, sprawiedliwość, rozległość, siła, trzeźwość, zasługa, rozkaz.