terminów gramatycznych online
spółgłoska słaba
Język: polski
- Część I. O głoskach: Mucz/1825
- Część II. Rozdz. 1. Wiadomości z głosowni i etymologii: Jes/1886
- Część pierwsza. Rzecz o głoskach: Such/1849
- Fizyjologiczny opis spółgłosek: Malin/1869
- Głosownia: Kr/1897, Mał/1863, Mał/1879, Kon/1920, Lerc/1877
- IV. Rozwój polskiej terminologii gramatycznej po Kopczyńskim: Kor/1961
- Nauka I. O wyrazach, zgłoskach i głoskach: Sier/1838
- Nauka II. O zamianie głosek jednych na drugie: Sier/1838
- Nauka o głoskach: Szob/1923, Łaz/1861
- O głoskach: Mroz/1822, Kam/1870
- O pisowni: Such/1849
- O samogłoskach. O znamionach nad samogłoskami (J. Mroziński): Rozp/1830
- O samogłoskach. O znamionach nad samogłoskami (W. Szwejkowski): Rozp/1830
- O spółgłoskach. Wyszczególnienie przypadków [...], szczególniej czy "s" czy "z" (J. Mroziński): Rozp/1830
- O łagodzeniu języka (K. Brodziński): Rozp/1830
- Obejmujący uwagi poprzednicze nad głoskami, nad jich rozmajitym podziałem i nad jich naturą: Żoch/1838
- Pisownia: Kurh/1852
- Pisownia spółgłosek: Uchw.AU/1891
- Podział spółgłosek na twarde i miękkie oraz według narzędzi mownych. Zwątlanie samogłosek. Spółgłoski mocne, słabe i płynne. Pochylanie samogłosek: Czep/1871–1872
- Prawa głosowe spółgłosek: Malin/1869
- Rozdzielanie wyrazów: Uchw.AU/1891
- Spis rzeczy i wyrazów: Rozp/1830
- Słownik, cz. I (A - O): SWil/1861
- Słownik, t. 1: A-G: SW/1900-1927
- Słownik, t. 5: Próba-R: SW/1900-1927
- Słownik, t. 6: S-Ś: SW/1900-1927
- Słownik, t. 7: T-Y: SW/1900-1927
- Słownik, t. 8: Z-Ż: SW/1900-1927
- Tryb bezokoliczny: Mroz/1822
- Uwaga ogólna i ocenienie: Oż/1883
- Wstęp: Desz/1846, Malecz/1882
Spółgłoski słabe. Spółgłoski wymawiane przy nieznacznym napięciu mięśni artykulacyjnych, stosunkowo niewielkim ciśnieniu supraglottalnym [...].
Cytaty
Ilość powietrza użyta dla wymówienia spółgłoski słabej nie jest dostateczną, aby spółgłoska była słyszaną bez pomocy samogłoski.
W liczbie słabych spółgłosek znowu widzimy trzy, na których odmalowanie Alfabet łaciński nie ma pojedynczych figur,
dz, (dzwon), Włosi oddają to samo brzmienie przez z, rozzo,
ż, (żona), Francuzi oddają to brzmienie przez j , g, jeu, gêne,
dż, Brzmienie to w polskiej mowie bardzo mało znane (gwiżdżę), oddają Włosi przez literę g, Generale,
Anglicy przez j, g, jealous, gingerbread.
Ponieważ innej ilości powietrza wymagają spółgłoski słabe, a innej spółgłoski mocne, wypływa z tąd, że spółgłoska słaba przy mocnej bezpośrednio stanąć nie może.
Głoska mocna k, utworzyła mocną c, głoska zaś słaba g, utworzyła słabą dz.
Nadto dzielą się spółgłoski [...] według mocniéjszego lub słabszego wymawiania na: m o c n e, np. p, f, t itd. s ł a b e, - - b, w, d itd.
Głoski słabe wyrabiają się tym samym sposobem, jak odpowiadające im mocne, z tą różnicą, że tamte wymagają mniejszéj ilości powietrza aniżeli głoski mocne, i dlatego też, że głoski te potrzebują różnéj ilości powietrza, spółgłoska słaba przy mocnéj bezpośrednio stanąć nie może.
Grammatycy, którzy zgłębili mechanizm głosów ludzkich, podzielili spółgłoski na słabe, mocne i płynne. Podział ten, zastosowany do spółgłosek mowy polskiej, rozróżnia je w następujący sposób: słabe: b, d, g, w, z, ż, z, dż, h. mocne: p, t, k, f, s, sz, c, cz, ch. płynne: m, n, l lub ł, r.
Każda spółgłoska słaba ma odpowiadającą sobie spółgłoskę mocną: słabej b odpowiada mocna p, słabej d odpowiada mocna t, i t. d.
Ta sama spółgłoska może być w pierwotném słowie słaba, a w przeistoczoném mocna: od zjąć, sejm (jak od rozjąć, rozejm); od sprzęgać, sprząDZ, sprząCZka; od zmieść, śmiecie.
Prócz twardych zgłosek, które są spólne innym językom, stwardzamy jeszcze spółgłoski c, l, s, z. Jednakże prócz słabych, czyli miękkich, daleko więcéj liczymy zmiękczonych, jakiemi i włoski język pochlubić się nie może; to samo c, s, z, zmienione na przyciskowe CZarny, oSCZczerca, Żniwo, zmiękczamy na CIemny, SIano, ZIele.
D; spółgłoska słaba, 87.
Wszelka spółgłoska, która inaczéj brzmi, gdy się opiera na następującej samogłosce, a inaczéj, gdy na poprzedzającą spływa, jest słaba np: b, w, d. Wszelka spółgłoska, która w obydwóch przypadkach brzmienia nie zmienia, jest mocna, np. p, f, t. Nadto spółgłoska słaba, spływająca na samogłoskę poprzedzającą, wydaje brzmienie spółgłoski mocnéj sobie odpowiadającéj; skąd wynika, iż każda słaba ma odpowiednią sobie mocną i odwrotnie.
Z różnicy więc ściśnienia narzędzi, jich stanu w chwili rozłączania się i nierównéj ilości powietrza użytego, wynika podział spółgłosek na mocne i [społgłoski] słabe.
Każda spółgłoska słaba ma sobie odpowiadającą mocną, a na jéj wymówienie cokolwiek mniéj potrzeba tchu i natężenia organów mownych, niż na wymówienie mocnéj.
Oto jest porządek spółgłosek słabych i mocnych na wzajem sobie odpowiadających. [spółgłoski] Słabe: b b', w w', z ż ź, d dz dż dź, g, h. Mocne: p p', f fi, s sz ś, t c cz ć, k, ch.
W zbiegu spółgłoski słabéj z mocną brzmienie słabe zamienia się na mocne, i obie spółgłoski mocno się wymawiają.
Spółgłoski nasze dzielą się jeszcze na słabe, mocne i płynne.
Bo spółgłoski słabe z, d, dz, b, w, położone przy mocnéj k zamieniają się prawie zupełnie w wymawianiu na mocne sobie odpowiadające: s, t, c, p, f.
Nawet na końcu wyrazów, spółgłoski słabe zbliżają się brzmieniem swojém do mocnych np. Bóg, raz, rad, wódz, rów, wymawiamy prawie bók, ras, rat, wóc, róf.
Oprócz zaś wspomnionych tu spółgłosek słabych i mocnych na wzajem sobie odpowiadających, spółgłoska rz należy jeszcze do [spółgłosek] słabych.
Trzeba tu najprzód uważać, że spółgłoski mocne przeciągliwsze są od [spółgłosek] słabych sobie odpowiadających.
Spółgłoska z nie podlega zamianie w wyrazach złożonych; gdy, wchodząc w ich skład, stoi tuż przed spółgłoską słabą lub płynną, albo przed jedną ze spółgłosek mocnych s sz ś, np. zdać, zburzyć, zliczyć, złożyć, zstąpić, zsadzić, zszyć, zsiąść.
Na koniec można podzielić spółgłoski [...] na mocne i słabe. Słabe są b, d, g, h, z odpowiadające mocne: p, t, k, ch, s
Spółgłoski [...] słabe d, z, g, h, b, w.
Chociaż spółgłoska słaba na końcu sylaby brzmi mocno, pielęgnuj ją, gdy ona w inném ugjęciu słowa się wykazuje.
Maszli wątpliwość, czy na końcu słowa spółgłoska mocna, czy słaba, przydłuż je o końcówkę lub narostek.
(согласныя буквы) [...] Spółgłoski, których jest trzydzieści pięć, dzielą się 1-od, na niekréskowane (безъ знаковъ) b, c, d, f, j, h, k, ł, l, m, n, r, s, t, w, z, ż; kréskowane (со знаками) b’, ć, f’, m’, ń, p’, ś, w’, ź tudzież dź; i podwójne (двойственныя) cz, ch, dz, dź, dż, rz, sz. 2re, na mocne (твердыя) i odpowiadające im słabe (мягкiя), oraz płynne (плавныя).
D, czwarta głoska alfabetu. W odmianie polskich wyrazów, d, jako spółgłoska twarda, nie miękczy się jak inne kréską (np. b' ś), lecz się zamienia powszechnie na dź, (t. j. dzi, gdzie i, zastępuje miękczącą kréskę), np. kładę, kładziesz; idę, idziesz; dzida, dzidzie; dziécię, dziewczę, dzieła. Dawniéj we środku wyrazów, zam. dz, kładziono częstokroć j lub y, np. świętokrajca, zam. świętokradźca; wlayca, zam. władzca. Jako zaś spółgł słaba, d ma odpowiednią sobie mocną t, na którą się niek. zamienia: a) przed innémi mocnémi spółgłoskami, np. dech, tchu. b) na końcu wyrazów (lecz tylko w wymawianiu), np. dziad, płód (jak gdyby było dziat, płót). D, łącząc się z poprzedzającą samogłoską o, ścieśnia ją, t. j. zamienia na ó, które znowu przechodzi na otwarte o, jak skoro d połączy się z jaką następną po niém samogłoską, np. głód, głodu; bród, brodem; bródka, broda; wód, woda it. p., z wyjątkiem dwóch przyimków od i pod; oda ma 2 przypadek lm. ód. W spływaniu spółgłoski d na s, zamienia s na z, lecz utworzone dz, łagodząc się przy wymawianiu, brzmi prawie jak c, np. lud, ludzki ( zam. ludzki).
II. Drugi podział spółgłosek jest pod względem mocy na: słabe, mocne i średnie czyli płynne. W powyższym układzie spółgłosek następuje po każdéj słabéj odpowiednia mocna, a potem płynna. Mocne spółgłoski wyrabiamy w tém samém miejscu, gdzie i słabe, ale z większém natężeniem: słabym b, w odpowiadają mocne p, p', płynne m, m' [...].
[…] Słabe i płynne spółgłoski wsparłszy się na poprzedzającym o otwartém, przemieniają je na ściśnione ó, np. gło-wy, głów; no-gi, nóg; ko-zy, kóz […]
§. 40. Oprócz płynnych (ł, r), nosowych (n, m) i miękkiego j, wszystkie nasze spółgłoski dzielą się głównie na mocne (tenues) i słabe (mediae). [...] Przy pierwszych (jak s, t, f, p itd.), język, wargi i inne narzędzia odbywają swoję funkcyą w pewnym kierunku na zewnątrz; przy wymawianiu drugich (jak z, d, w, b itd.), przeciwnie narzędzia nasze czynią poruszenie więcéj skierowane ku wnętrzu kanału ust [...] i stopień ich wydatności zdaje się być w pierwszym razie mocniejszym, aniżeli w drugim. Dlatego też dano pierwszym nazwę spółgłosek mocnych, drugim słabych.
[...] Przez uderzenie na siebie nárzędzi mównych powstają spółgłoski chwilowe, które są albo słabemi, jeżeli nárzędziá mówne działają na siebie słabo: takiemi są: b, d, g, albo mocnemi, jeżeli narzędzia mówne działają na siebie mocno; takiemi są: p, t, k [...].
[…] Przemieniá się, jakkolwiek tylko wyjątkowo, spółgłoska słabá w mocną, przez wpływ nástępnéj mocnéj, […] albo na odwrót mocná w słabą […].
Mocna spółgłoska jest taka, która czy przed samogłoską, czy po samogłosce, zawsze ma jednakowe brzmienie, a słaba inaczéj przed samogłoską, jak po samogłosce się wymawia.
[…] Takie spółgłoski, które leżąc na końcu wyrazów i sylab oraz przed spółgłoskami mocnemi zmieniają swe brzmienie, nazywają się słabemi; przy wymawianiu tych spółgłosek narzędzia mowne działają na siebie słabo; jednak gdy słabe spółgłoski leżą rzed samogłoskami nie zmieniają swego brzmienia [...].
Jakie jest prawidło miękczenia i zamiany spółgłosek twardych? Spółgłoski słabe, miękcząc się, przechodzą w słabe, mocne zaś w mocne […].
Spółgłoski dzielimy jeszcze na mocne i odpowiadające im słabe.
Ponieważ wszystkie owe odśrodkowym ruchem wydane brzmienia zdają się być dobitniejsze, wyrazistsze, słowem niejako mocniejsze, aniżeli ich odwrotniki: przeto otrzymały one w gramatyce polskiej nazwę MOCNYCH spółgłosek, a te drugie SŁABYCH. (Łacińska i grecka gramatyka z innego punktu widzenia rzecz tę pojmując, ma na to odmienne nazwy: mocne głoski nazywa tenues, a słabe mediae).
Wyrazy zakończone na jakąkolwiek spółgłoskę mocną (§. 39) mają w ostatniéj zgłosce zazwyczaj samogłoskę otwartą; te zaś, które się kończą na jaką spółgłoskę słabą albo płynną lub j, mają w ostatniéj syllabie pospolicie pochylone é, ó (a dawniéj także i pochylone a).
Spółgłoski polskie dzielą się głównie na mocne i słabe. [...] Spółgłoska mocna jest to głoska, która utrzymuje zawsze własne swe brzmienie, takiemi są: c, ć, p, t, f, ch, k, s, ś, ż, sz, z. [...] Spółgłoska słaba, jest to głoska, która w mowie utraca właściwe brzmienie, a przyjmuje brzmienie głoski mocnej, takiemi są: b, dz, d, dź, dż, w, h, g, z, ź, rz.
Np. Taki podział znalazłem u niektórych naszych pisarzów przesadzony któż to zrozumie? Pyt. „Spółgłoski polskie są twarde, miękkie, mocne słabe... i nie foremne".
2.Drugi podział spółgłosek, podług natężenia głosu: [...].
Są to:
a) spółgłoski mocne (zwane także cichemi): t, p, f—s, t, c - k, ch — cz, sz.
Inne spółgłoski nie wymagają takiego natężenia głosu; dzielą się one na:
b) spółgłoski słabe (brzmiące): w, b — z, d, dz — g. h — dż, ż, dź, ź,
c) spółgłoski płynne: l, ł, m, n, ń, r, rz.
Prefiksy z, wz, wez piszą się: a) przed słabemi spółgłoskami przez z zbawić, zgoda, zdjąć, zzuć, zmiąć, znieść, wzbić się, wezbrać... i wyjątkowo przed s, sz, ś: zsypać, zszyć, zsinieć; b) przed mocnemi s: skrócić, spiąć, wspak, westchnąć i wyjątkowo przed c, ć, cz: scedzić, sczesać; (s przed ć przechodzi na ś: ściec, ścierka.
Również zostawiają się na linii zapisanej wszystkie spółgłoski słabe, jeżeli po nich następuje jaka mocna, n. p. mow - ca , pierw - szy, traw - ka , marnotraw - stwo.
Stąd znowu wszystkie spółgłoski ze względu na samo ich brzmienie dzielimy na głośne albo dźwięczne, dawniej nazywane słabemi: b, b', d, g, g', w, w', z, h, dz, dż, dź, ż, ź, r, rz, m, ł, l.
Z [...] 2. dźwięk, wyrażony tą literą, jest spółgłoską zębową (przednio-językową), słabą (dźwięczną), której odpowiada mocna S. Przed kilku spółgłoskami mocnemi, występując z niemi razem, w jednym wyrazie, nie tylko wymawia się jak s, ale i wyraża się tą literą: stęchły, skąd, spór.
Słaby [...] gram.: Spółgłoska słaba, p. Dźwięczny.
W litera oznaczająca spółgłoskę szczelinową wargowo-zębową, słabą, twardą: w-ar, w-orek, w-óz, w-yżyna
R litera oznaczająca spółgłoskę zębową, dźwięczną (słabą); kontynuuje historycznie dawną twardą, a z odpowiadającej jej dawnej miękkiej rz powstało historycznie, także mamy dziś oboczność (albo alternację) r - rz.
Dźwięczny 1. dźwięk wydający, dźwięk mający, dźwięczący, mający głos metalu a. struny, metaliczny, przejrzysty [...] Gram.: Spółgłoska dźwięczna a. głośna, słaba (np. b, d, g).
Ż (żet) oznacza dźwięk właściwy językowi polskiemu od samego początku jego istnienia. Jest to spółgłoska dźwięczna (słaba), która więc na końcu wyrazów i przed spółgłoskami przechodzi w bezdźwięczne sz: wież, mąż, ważki, książki [...]
Wymawiając po kolei wszystkie te spółgłoski, możemy zauważyć, że wymówienie niektórych wymaga większego natężenia głosu od innych, że wypadają one z ust naszych z większą siłą, np. k, c, t, p i t. d.
Takie spółgłoski nazywają się mocne.
Inne spółgłoski, które wymawiamy z większą łatwością — np. g, dz, d, w i t d. — nazywają się słabe.
Spółgłoski dźwięczne są jednocześnie słabemi, a spółgłoski bezdźwięczne - mocnemi. Pochodzi to stąd, że wydech, wytwarzający spółgłoskę dźwięczną, jest słabszy od wydechy, wytwarzającego spółgłoskę bezdźwięczną.
Początek rodzimej terminologii w fonetyce dał J. Mroziński.
Terminologia. Litera vocalis e — podręczna, consonans bilabialis — wargowa, labiodentalis — zębowa, dentalis — podniebienna, muta — odbita, spirans — nieodbita, liquida — płynna, oralis — nienosowa, nasalis — nosowa, fortis — mocna, lenis — słaba.
Również interesująca jest terminologia T. Sierocińskiego.
Terminologia. Litera consonans muta — nieprzeciągliwa, spirans — przeciągliwa, fortis — mocna, lenis — słaba.
Trochę tylko osobliwszych terminów przynosi o ograniczonym zresztą zakresie podręcznik F. Żochowskiego.
Terminologia. Litera consonans bilabialis — wargowa, labiodentalis — wargowozębowa, muta — chwilowa, spirans — trwająca, liquida — płynna, fortis — mocna, lenis — słaba.
Niewiele natomiast nowych terminów przynosi gramatyka z amatorstwa zresztą zajmującego się językiem J. N. Deszkiewicza.
Terminologia. Litera vocalis nasalis — graniczna, fortis — mocna, lenis — słaba.
Podobną popularność, jaką za czasów Oświecenia zyskał podręcznik Kopczyńskiego, w drugiej połowie dziewiętnastego wieku osiągnęła gramatyka A. Małeckiego [...].
Phonetica — głosownia, litera vocalis a, e, o — otwarta, á, é, ó — pochylona, consonans palatalis — pieszczona, gutturalis — podniebienna, explosiva — niema, spirans — zetknięta, przytknięta, fortis — mocna, lenis — słaba.
Szereg nowości z wyjątkiem terminologii składniowej przynosi gramatyka F. K. Malinowskiego.
Terminologia. Litera vocalis a, e, o — jasna, prosta, á, é, ó — ciemna, pochylona, litera consonans dentalis — zębowa, alveolaris — przyciskowa, palatalis — pieszczona, explosiva — chwilowa, continua — trwała, spirans — powiewna, liquida — płynna, consonans dura — pierwotna, mollis — pochodna, oralis — ustna, nasalis — nosowa, fortis — mocna, lenis — słaba, alternatio — wymiana, assimilatio — upodobnienie, assymilacyja.