terminów gramatycznych online
spółgłoska mocna
Język: polski
- Część I. O głoskach: Mucz/1825
- Część II. Rozdz. 1. Wiadomości z głosowni i etymologii: Jes/1886
- Część pierwsza. Rzecz o głoskach: Such/1849
- Fizyjologiczny opis spółgłosek: Malin/1869
- Głosownia: Kr/1897, Mał/1863, Mał/1879, Kon/1920, Lerc/1877
- IV. Rozwój polskiej terminologii gramatycznej po Kopczyńskim: Kor/1961
- Nauka I. O wyrazach, zgłoskach i głoskach: Sier/1838
- Nauka II. O zamianie głosek jednych na drugie: Sier/1838
- Nauka o głoskach: Szob/1923, Łaz/1861
- O głoskach: Mroz/1822, Kam/1870
- O pisowni: Such/1849
- O samogłoskach. O znamionach nad samogłoskami (W. Szwejkowski): Rozp/1830
- O spółgłoskach. Wyszczególnienie przypadków [...], szczególniej czy "s" czy "z" (J. Mroziński): Rozp/1830
- Obejmujący uwagi poprzednicze nad głoskami, nad jich rozmajitym podziałem i nad jich naturą: Żoch/1838
- Ostateczny rozbiór abecadła, i uporządkowanie: Oż/1883
- Pisownia: Kurh/1852
- Pisownia spółgłosek: Uchw.AU/1891
- Podział spółgłosek na twarde i miękkie oraz według narzędzi mownych. Zwątlanie samogłosek. Spółgłoski mocne, słabe i płynne. Pochylanie samogłosek: Czep/1871–1872
- Prawa głosowe spółgłosek: Malin/1869
- Rozdzielanie wyrazów: Uchw.AU/1891
- Składnia: Kurh/1852
- Spis rzeczy i wyrazów: Rozp/1830
- Słownik, cz. I (A - O): SWil/1861
- Słownik, t. 1: A-G: SW/1900-1927
- Słownik, t. 2: H-M: SW/1900-1927
- Słownik, t. 4: P-Prożyszcze: SW/1900-1927
- Słownik, t. 6: S-Ś: SW/1900-1927
- Słownik, t. 7: T-Y: SW/1900-1927
- Słownik, t. 8: Z-Ż: SW/1900-1927
- Słownik, tom IV (L-Nić): Dor/1958–1969
- Uwaga ogólna i ocenienie: Oż/1883
- Wstęp: Desz/1846, Malecz/1882
- Własność, abecadła i podział głosek polskich wyjaśniłem powyżej dostatecznie jakie mamy każdy widzi: Oż/1883
Spółgłoski mocne. Spółgłoski artykułowane ze znacznym napięciem mięśni narządów artykulacyjnych, któremu towarzyszy zwiększone ciśnienie powietrza w ponadkrtaniowej części przewodu głosowego. [...] W pol. przeciwstawienie s. m. i słabych nakłada się na fonologiczną opozycję dźwięczności: s. bezdźwięczne są zarazem mocne, s. dźwięczne są słabe.
Cytaty
Przeciwnie dla wyrobienia spółgłosek mocnych więcej daleko potrzebujemy powietrza , a niżeli dla wyrobienia samogłosek, i dla tego mocne społgłoski, których brzmienie może mieć pewną trwałość: s, sz, ch, zamienią się zaraz na słabe, jeżeli je połączymy z brzmieniem głosowém.
Nadto dzielą się spółgłoski [...] według mocniéjszego lub słabszego wymawiania na: m o c n e, np. p, f, t itd. s ł a b e, - - b, w, d itd.
Grammatycy, którzy zgłębili mechanizm głosów ludzkich, podzielili spółgłoski na słabe, mocne i płynne. Podział ten, zastosowany do spółgłosek mowy polskiej, rozróżnia je w następujący sposób: słabe: b, d, g, w, z, ż, z, dż, h. mocne: p, t, k, f, s, sz, c, cz, ch. płynne: m, n, l lub ł, r.
Zrównanie spółgłoski słabéj z mocną, nietylko jest własnością głoski z przed głoską k; ile razy spółgłoska mocna staje przed słabą, lub słaba przed mocną, jedna z nich zmienia swe brzmienie tak, aby obie były mocne, albo téż obie słabe.
C; spółgłoska mocna, 87.
CZ; spółgłoska mocna, 87.
Wszelka spółgłoska, która inaczéj brzmi, gdy się opiera na następującej samogłosce, a inaczéj, gdy na poprzedzającą spływa, jest słaba np: b, w, d. Wszelka spółgłoska, która w obydwóch przypadkach brzmienia nie zmienia, jest mocna, np. p, f, t. Nadto spółgłoska słaba, spływająca na samogloskę poprzedzającą, wydaje brzmienie spółgłoski mocnéj sobie odpowiadającéj; skąd wynika, iż każda słaba ma odpowiednią sobie mocną i odwrotnie.
Z różnicy więc ściśnienia narzędzi, jich stanu w chwili rozłączania się i nierównéj ilości powietrza użytego, wynika podział spółgłosek na [spółgłoski] mocne i słabe.
Każda spółgłoska słaba ma sobie odpowiadającą [spółgłoskę] mocną, a na jéj wymówienie cokolwiek mniéj potrzeba tchu i natężenia organów mownych, niż na wymówienie [spółgłoski] mocnéj.
Oto jest porządek spółgłosek słabych i mocnych na wzajem sobie odpowiadających. Słabe: b b', w w', z ż ź, d dz dż dź, g, h. [spółgłoski] Mocne: p p', f fi, s sz ś, t c cz ć, k, ch.
W zbiegu spółgłoski słabéj z [spółgłoską] mocną brzmienie słabe zamienia się na mocne, i obie spółgłoski mocno się wymawiają.
Oprócz zaś wspomnionych tu spółgłosek słabych i mocnych na wzajem sobie odpowiadających, spółgłoska rz należy jeszcze do spółgłosek słabych.
Mamy tedy spółgłosek słabych 14, a mocnych 13.
Trzeba tu najprzód uważać, że spółgłoski mocne przeciągliwsze są od słabych sobie odpowiadających.
Ze spółgłosek zaś mocnych najprzeciągliwsze są: s, sz, ś, od właściwego brzmienia syczącemi zwane, i odpowiadające im słabe: z, ż, ź, jako téż spółgłoska rz brzmieniem swojém zbliżająca się do ż.
Spółgłoska z, gdy jest osobnym wyrazem, nie podlega nigdy zamianie; chociaż w wymawianiu, łącząc się z następującemi wyrazami zaczynającemi się od spółgłoski mocnéj, brzmi jak s np. z Krakowa, z tobą, z ciebie.
Spółgłoska z nie podlega zamianie w wyrazach złożonych; gdy, wchodząc w ich skład, stoi tuż przed spółgłoską słabą lub płynną, albo przed jedną ze spółgłosek mocnych s sz ś, np. zdać, zburzyć, zliczyć, złożyć, zstąpić, zsadzić, zszyć, zsiąść.
Na koniec można podzielić spółgłoski [...] na mocne i słabe. Słabe są b, d, g, h, z odpowiadające mocne: p, t, k, ch, s
Spółgłoski [...] mocne t, s, k, ch, p, f.
Maszli wątpliwość, czy na końcu słowa spółgłoska mocna, czy słaba, przydłuż je o końcówkę lub narostek.
Z przed spółgłoskami mocnemi (c, cz, f, ch, k, p, s, sz, t) zamienia się na s.
(согласныя буквы) [...] Spółgłoski, których jest trzydzieści pięć, dzielą się 1-od, na niekréskowane (безъ знаковъ) b, c, d, f, j, h, k, ł, l, m, n, r, s, t, w, z, ż; kréskowane (со знаками) b’, ć, f’, m’, ń, p’, ś, w’, ź tudzież dź; i podwójne (двойственныя) cz, ch, dz, dź, dż, rz, sz. 2re, na mocne (твердыя) i odpowiadające im słabe (мягкiя), oraz płynne (плавныя).
D, czwarta głoska alfabetu. W odmianie polskich wyrazów, d, jako spółgłoska twarda, nie miękczy się jak inne kréską (np. b' ś), lecz się zamienia powszechnie na dź, (t. j. dzi, gdzie i, zastępuje miękczącą kréskę), np. kładę, kładziesz; idę, idziesz; dzida, dzidzie; dziécię, dziewczę, dzieła. Dawniéj we środku wyrazów, zam. dz, kładziono częstokroć j lub y, np. świętokrajca, zam. świętokradźca; wlayca, zam. władzca. Jako zaś spółgł słaba, d ma odpowiednią sobie mocną t, na którą się niek. zamienia: a) przed innémi mocnémi spółgłoskami, np. dech, tchu. b) na końcu wyrazów (lecz tylko w wymawianiu), np. dziad, płód (jak gdyby było dziat, płót). D, łącząc się z poprzedzającą samogłoską o, ścieśnia ją, t. j. zamienia na ó, które znowu przechodzi na otwarte o, jak skoro d połączy się z jaką następną po niém samogłoską, np. głód, głodu; bród, brodem; bródka, broda; wód, woda it. p., z wyjątkiem dwóch przyimków od i pod; oda ma 2 przypadek lm. ód. W spływaniu spółgłoski d na s, zamienia s na z, lecz utworzone dz, łagodząc się przy wymawianiu, brzmi prawie jak c, np. lud, ludzki ( zam. ludzki).
Mocne spółgłoski wyrabiamy w tém samém miejscu, gdzie i słabe, ale z większém natężeniem [...].
II. Drugi podział spółgłosek jest pod względem mocy na: słabe, mocne i średnie czyli płynne. W powyższym układzie spółgłosek następuje po każdéj słabéj odpowiednia mocna, a potem płynna. Mocne spółgłoski wyrabiamy w tém samém miejscu, gdzie i słabe, ale z większém natężeniem: słabym b, w odpowiadają mocne p, p', płynne m, m' [...].
§. 40. Oprócz płynnych (ł, r), nosowych (n, m) i miękkiego j, wszystkie nasze spółgłoski dzielą się głównie na mocne (tenues) i słabe (mediae). [...] Przy pierwszych (jak s, t, f, p itd.), język, wargi i inne narzędzia odbywają swoję funkcyą w pewnym kierunku na zewnątrz; przy wymawianiu drugich (jak z, d, w, b itd.), przeciwnie narzędzia nasze czynią poruszenie więcéj skierowane ku wnętrzu kanału ust [...] i stopień ich wydatności zdaje się być w pierwszym razie mocniejszym, aniżeli w drugim. Dlatego też dano pierwszym nazwę spółgłosek mocnych, drugim słabych.
[...] Przez uderzenie na siebie nárzędzi mównych powstają spółgłoski chwilowe, które są albo słabemi, jeżeli nárzędziá mówne działają na siebie słabo: takiemi są: b, d, g, albo mocnemi, jeżeli narzędzia mówne działają na siebie mocno; takiemi są: p, t, k [...].
[…] Przemieniá się, jakkolwiek tylko wyjątkowo, spółgłoska słabá w mocną, przez wpływ nástępnéj mocnéj, […] albo na odwrót mocná w słabą […].
Mocna spółgłoska jest taka, która czy przed samogłoską, czy po samogłosce, zawsze ma jednakowe brzmienie.
[…] Takie spółgłoski, które leżąc na końcu wyrazów i sylab oraz przed spółgłoskami mocnemi zmieniają swe brzmienie, nazywają się słabemi; przy wymawianiu tych spółgłosek narzędzia mowne działają na siebie słabo; jednak gdy słabe spółgłoski leżą rzed samogłoskami nie zmieniają swego brzmienia [...].
Weźmy wyrazy: chłop, świat, kloc […]. We wszystkich tych wyrazach głoski p, t, c czy to na końcu wyrazów, czy przed innemi spółgłoskami, czy przed samogłoskami, wymawiają się jednostajnie, czyli nie zmieniają swego brzmienia; przy urabieniu tych brzmień narzędzia mowne działają na siebie mocno, i dla tego te spółgłoski zowią się mocnemi [...].
Spółgłoski dzielimy jeszcze na mocne i odpowiadające im słabe.
Ponieważ wszystkie owe odśrodkowym ruchem wydane brzmienia zdają się być dobitniejsze, wyrazistsze, słowem niejako mocniejsze, aniżeli ich odwrotniki: przeto otrzymały one w gramatyce polskiej nazwę MOCNYCH spółgłosek, a te drugie SŁABYCH. (Łacińska i grecka gramatyka z innego punktu widzenia rzecz tę pojmując, ma na to odmienne nazwy: mocne głoski nazywa tenues, a słabe mediae).
Wyrazy zakończone na jakąkolwiek spółgłoskę mocną (§. 39) mają w ostatniéj zgłosce zazwyczaj samogłoskę otwartą; te zaś, które się kończą na jaką spółgłoskę słabą albo płynną lub j, mają w ostatniéj syllabie pospolicie pochylone é, ó (a dawniéj także i pochylone a).
Spółgłoski polskie dzielą się głównie na mocne i słabe. [...] Spółgłoska mocna jest to głoska, która utrzymuje zawsze własne swe brzmienie, takiemi są: c, ć, p, t, f, ch, k, s, ś, ż, sz, z. [...] Spółgłoska słaba, jest to głoska, która w mowie utraca właściwe brzmienie, a przyjmuje brzmienie głoski mocnej, takiemi są: b, dz, d, dź, dż, w, h, g, z, ź, rz.
Np. Taki podział znalazłem u niektórych naszych pisarzów przesadzony któż to zrozumie? Pyt. „Spółgłoski polskie są twarde, miękkie, mocne słabe... i nie foremne".
Oto dowod, Niemcy nazywają spółgłoski dźwięczne i mocne słabemi, bo krótko i słabo wymawiają, suche zaś i słabe silniej i długo wymawiają i zatem mocnemi nazywają, to dla nich służy nie dla nas takowy podział.
Pamiętać, że u nas są [spółgłoskami] mocnemi i pierwotnemi; b, c, d, dz, z, g, h, j, ł, m, n, r, s, w, a inne pozostałe słabszemi i pochodnemi i usługującemi dla tych we wszystkiem, jako swym panom i głównodowodzącym.
2.Drugi podział spółgłosek, podług natężenia głosu:
Niektóre spółgłoski aby były słyszane, wymagają pewnego natężenia w wymawianiu, gdyż powstają jakby bez współudziału głosu: są to niejako szmery wywołane tarciem powietrza, przedzierającego się przez zetknięte lub przymknięte narządy mowne. Są to:
a) spółgłoski mocne (zwane także cichemi): t, p, f—s, t, c - k, ch — cz, sz.
Prefiksy z, wz, wez piszą się: a) przed słabemi spółgłoskami przez z zbawić, zgoda, zdjąć, zzuć, zmiąć, znieść, wzbić się, wezbrać... i wyjątkowo przed s, sz, ś: zsypać, zszyć, zsinieć; b) przed mocnemi s: skrócić, spiąć, wspak, westchnąć i wyjątkowo przed c, ć, cz: scedzić, sczesać; (s przed ć przechodzi na ś: ściec, ścierka.
Również zostawiają się na linii zapisanej wszystkie spółgłoski słabe, jeżeli po nich następuje jaka mocna, n. p. mow - ca , pierw - szy, traw - ka , marnotraw - stwo.
Stąd znowu wszystkie spółgłoski ze względu na samo ich brzmienie dzielimy na głośne albo dźwięczne, dawniej nazywane słabemi [...] i ciche albo bezdźwięczne, zwane dawniej mocnemi: p, p', t, k, k', f, f', s, ch, c, cz, ć, sz, ś.
P 1. Spółgłoska wargowa twarda, cicha czyli niedźwięczna (mocna) wybuchowa a. doraźna (np. palić, płomień, kupno). W wyrazach przed samogłoskami, powstałemu z prasłowiańskich samogłosek średniojęzykowych, czyli podniebiennych i (i długie), ἴ (i krótkie), ĕ (e długie), e (e krótkie), ę (e nosowe), które w polskim a. pozostały podniebiennemi (i, e, é, ę) a. też przeszły później w nieśredniojęzykowe czyli niepodniebienne (a, o, ó, ą), brzmienie p zmieniło ś. na podniebienne, czyli miękkie p' (np. pić, pieśń, piana, chłopię, pięć). Tę podniebienność (miękkość) p' w środku wyrazu przed samogłoskami wyrażamy w piśmie literą i obok p. [...] W wyrazach przyswojonych z podwójnym p tylko jedno wymawiamy i piszemy. [...]
S 1. spółgłoska pierwotna w języku polskim, przednio-językowa, cicha (mocna), twarda. Dwójka si służy za literę dla dźwięku ś, i ile on występuje przed samogłoską: siano, siedzenie, siodło. Dwójka sz służy za literę dla dźwięku odpowiadającego czeskiemu š, niemieckiemu sch (szeroki, szemrać, musze). Wobec powyższego wymienionych tu dwójek si, sz przy przenoszeniu wyrazów z wiersza do wiersza rozrywać nie można, gdyż stanowią one litery nierozdzielne, jakby pojedyncze.
T 1. spółgłoska przednio-podniebienna, zębowa, cicha (mocna), twarda; przed spółgłoską cichą (mocną) i na końcu wyrazu przechodzi w nią d: tchu, tchnąć, tchnienie (z: dchu, dechnąć, dchnienie), otwierać (= otfierać, z: od-wierać), gładki, lud (= wymawia się: głatki, lut); miękczy się (od początku wieku XIII) w ć: brat - bracie, złoto - złocić, świat - świecić, przed samogłoską jotowaną miękczy się w c: świeca (z: świet-ja), a następnie (zmiękczenie drugiego stopnia) w cz: świeczka [...]
Z [...] 2. dźwięk, wyrażony tą literą, jest spółgłoską zębową (przednio-językową), słabą (dźwięczną), której odpowiada mocna S. Przed kilku spółgłoskami mocnemi, występując z niemi razem, w jednym wyrazie, nie tylko wymawia się jak s, ale i wyraża się tą literą: stęchły, skąd, spór.
Bezdźwięczny, X Bezdźwięczy nie wydający dźwięku, niedźwięczny: Spółgłoska bezdźwięczna (= cicha, mocna).
- K jęz. = spółgłoska tylno-językowa (gardłowa), twarda, cicha a. niedźwięczna (mocna) i wybuchowa (np. krew, koń, kątek, piękny...). Przed samogłoskami i i e w języku polskim ma brzmienie miękkie k', które przed i w piśmie wyraża się przez k, a przed e przez ki (kibić, kieł, kiedy). Wyjątkowo k zostaje twarde przed cząstkami -em, -eś... oderwanemi od słów i przyłączonemi od wyrazu kończącego ś. na k, np. jakem żyw, takeście zrobili.
F, 1. spółgłoska wargowo-zębowa bezdźwięczna, czyli cicha (mocna) powiewna, przeciągła. W piśmie występuje przeważnie w wyrazach przyswojonych, w polskich zaś rzadko i głównie w wyrazach dźwiękonaśladowczych, jak fruwać, fukać itp.; w wymawianiu zaś ukazuje się często, chociaż się pisze w, mianowicie na końcu wyrazów i w środku po innych cichych, np. krew, łów... kwiat, twój, trwały..., które brzmią: kref, łóf... kfiat, tfuj, trfały.
Mocny [...] 18. gram.: Spółgłoska mocna = wymawiana ruchem odśrodkowym.
§ 10. W języku polskim mamy następujące spółgłoski: b, b(i), c, cz, ć, d, dz, dź, di, f, f(i), g, g(i), h, ch, j, k, k(i), l, ł, m, m(i), n, ń, p, p(i), r, rz, s, sz, ś, i, w, w(i), z, ź, ż.
Wymawiając po kolei wszystkie te spółgłoski, możemy zauważyć, że wymówienie niektórych wymaga większego natężenia głosu od innych, że wypadają one z ust naszych z większą siłą, np. k, c, t, p i t. d.
Takie spółgłoski nazywają się mocne.
Spółgłoski dźwięczne są jednocześnie słabemi, a spółgłoski bezdźwięczne - mocnemi. Pochodzi to stąd, że wydech, wytwarzający spółgłoskę dźwięczną, jest słabszy od wydechy, wytwarzającego spółgłoskę bezdźwięczną.
Mocny mocni, mocniejszy 1. «odznaczający się dużą siłą, mocą; znamionujący siłę, moc; silny, potężny, krzepki»: [...] ∆ Spółgłoska mocna «spółgłoska bezdźwięczna (zwarta, różniąca się większą siłą eksplozji od spółgłoski dźwięcznej)». [...] // L.
Początek rodzimej terminologii w fonetyce dał J. Mroziński.
Terminologia. Litera vocalis e — podręczna, consonans bilabialis — wargowa, labiodentalis — zębowa, dentalis — podniebienna, muta — odbita, spirans — nieodbita, liquida — płynna, oralis — nienosowa, nasalis — nosowa, fortis — mocna, lenis — słaba.
Również interesująca jest terminologia T. Sierocińskiego.
Terminologia. Litera consonans muta — nieprzeciągliwa, spirans — przeciągliwa, fortis — mocna, lenis — słaba.
Trochę tylko osobliwszych terminów przynosi o ograniczonym zresztą zakresie podręcznik F. Żochowskiego.
Terminologia. Litera consonans bilabialis — wargowa, labiodentalis — wargowozębowa, muta — chwilowa, spirans — trwająca, liquida — płynna, fortis — mocna, lenis — słaba.
Niewiele natomiast nowych terminów przynosi gramatyka z amatorstwa zresztą zajmującego się językiem J. N. Deszkiewicza.
Terminologia. Litera vocalis nasalis — graniczna, fortis — mocna, lenis — słaba.
Podobną popularność, jaką za czasów Oświecenia zyskał podręcznik Kopczyńskiego, w drugiej połowie dziewiętnastego wieku osiągnęła gramatyka A. Małeckiego [...].
Phonetica — głosownia, litera vocalis a, e, o — otwarta, á, é, ó — pochylona, consonans palatalis — pieszczona, gutturalis — podniebienna, explosiva — niema, spirans — zetknięta, przytknięta, fortis — mocna, lenis — słaba.
Szereg nowości z wyjątkiem terminologii składniowej przynosi gramatyka F. K. Malinowskiego.
Terminologia. Litera vocalis a, e, o — jasna, prosta, á, é, ó — ciemna, pochylona, litera consonans dentalis — zębowa, alveolaris — przyciskowa, palatalis — pieszczona, explosiva — chwilowa, continua — trwała, spirans — powiewna, liquida — płynna, consonans dura — pierwotna, mollis — pochodna, oralis — ustna, nasalis — nosowa, fortis — mocna, lenis — słaba, alternatio — wymiana, assimilatio — upodobnienie, assymilacyja.