terminów gramatycznych online
e ścieśnione
Język: polski
- Część I. O głoskach: Mucz/1825
- Część II. O Imieniu: Mucz/1825
- Część V. O pisowni: Jak/1823
- Głosownia: Mał/1879
- Główne przepisy: Łoś/1918
- Nauka o głoskach: Łaz/1861
- O głoskach i dwógłoskach czyli o pisowni: Ant/1788
- O ortografii francuskiej: Mal/1700
- O ośmiu częściach mowy: DwBg/1813
- O pisowni: Such/1849
- O samogłoskach. O znamionach nad samogłoskami (W. Szwejkowski): Rozp/1830
- O łagodzeniu języka (K. Brodziński): Rozp/1830
- Prawidła samogłoskowe: Malin/1869
- Rozdział II. O Rzeczowniku: Szt/1854
- Traktat I. O ortografij francuskiej: Dąb/1759
- Zadanie gramatyki i jéj podział: Łaz/1861
Cytaty
Męskié e Fráncuzi dzielą ná troje. Pierwszé zowią fermé, jákoby zámknięté álbo ściśnióné, dla tego że ná niego nie bárzo ustá otwieráją ále ściśnionymi wymawiáją [...], náp. aimé umiłowany [...].
Męskie (e) Francuzi dzielą na troie: Pierwsze zowią fermé, iakoby zamknięte álbo ściśnione, dla tego że ná niego nie bardzo usta otwierają, ále ściśnionemi wymawiaią, takie iest cale podobne do Polskiego akcentowanego, ktore też y Francuzi tymże akcentem, to iest ostrym znaczą.
I. Brzmi jak e krótkié i ściśnioné w następujących wyrazach, birth urodzenie bert, Firm mocny Ferm, virtue cnota wertiu, mirth radość mert, girl dziewczyna gerl.
O. Brzmi na ksztáłt e ściśnionégo w kończących się na ion, ock, ot, op, od, ord, ort, or, unuin zjednoczénié junien [...].
Ea. W kończących się na eable brzmi jak e ściśnioné n.p. moveable ruchomy muwebl, takoż to break łomać tu brek i jego pochodnych [...]
Przedostatnié é ściśnioné zostaje się i odmiéniá pospolicie na e otwarté, np. pościél pościeli: e zaś otwarté ginie, np. wieś wsi [...].
Kreślić w całém czasowaniu ma é ściśnione.
3) Samogłoski e, o, według większéj lub mniejszéj warg otwartości, z którą je wymawiamy, dzielą się na otwarte, gdy są bez znamienia nad sobą, np. wznieca, stołu; i ściśnione , gdy mają nad sobą znamię od lewéj ku prawéj, np. świéca, stół […].
Cechą rodzaju imion nieodmiennych jest domyślnia. Imiona tedy głosek, i wszystkie wyrazy za imię czyli nazwisko wzięte, są rodzaju nijakiego, przez domyślanie się wyrazu tegoż rodzaju, imię, nazwisko, słowo. I tak mówimy e ściśnione, i długie, moje widzi mi się.
Podobno dla zakończenia lego na éj, jest także e ściśnione, w drugim i trzecim przypadku na rodzaj żeński wszystkich przymiotników, zaimków i imiesłowów, np. téj, mojéj, dobréj, żadnéj, uczonéj, piszącéj, byłéj i t. d., a to bez wyjątku.
Kopczyński, ratując wszelkiemi sposobami a i e ściśnione (tak jak dawniej przeciwnie otwarte ratowano); chciał przez akcenta oznaczyć słowa jednakie brzmienie a różne znaczenia mające np. sam (imię), sám (przysł.), Polska (rzeczownik) i polská (przymiotnik).
Samogłoska é ściśnione pisze się ogólnie wtedy, kiedy się wymawia jak y po spółgłoskach grubych, albo jak i po cienkich, a kiedy pochodzi od e swobodnego.
Przemieniają się głoski jedna na drugie sposobem następnym: [...] e na é. We wszystkich wyrazach mających w ostaniéj syllabie é ściśnione.
Brzmienie i, y, nie tylko zamiast é kréskowanego czyli ściśnionego, ale także zamiast e otwartego, a nawet zamiast końcowego ę (w mowie ukształconéj brzmiącego jak e), tak jest upowszechnione we Wschodniéj Gal,, że wiele pracy zadać sobie trzeba, aby ten nałóg wykorzenić [...].
Ściśnione é brzmi po miękkich spółgłoskach jak i po twardych i grubo-miękkich jak y, np. chléb = chlib; nérka = nyrka, cérować = cyrować, czépek = czypek.
Samogłoska é ściśnione powstała po części z osłabienia pierwotnego miękkiego e (ie), gdzie przez położenie swoje stawała się długą [...].
Starosłowiańskie jat wymáwiają pospolicie dzisiejsi Słowianie głosem samogłoski e. Według prof. Mikłosicza miało się ono wymáwiać jak francuzkie é ściśnione (fermé). Bułgarzy wymawiają tę głoskę jak dwugłoskę ea; tymczasem nájpráwdopodobniéj brzmiała ta głoska początkowo u starych Słowián jak a jotowane [...].
Seklucyan był pierwszy, który wypowiedział konieczność wyrażania i na piśmie różnic istniejących w mówieniu między e i o ścieśnioném a otwartém.
Nie byłoby na to żadnego usprawiedliwienia ani w etymologji ani w wymowie; imbier częściej wymawiamy imbir i tak samo plombir, w każdym razie jeśli nawet z e, to ścieśnionem a nie szerokiem.