terminów gramatycznych online
samogłoska ścieśniona
Język: polski
- Cz. I. Powierzchność języka. Rozdział I. O głosie: Kop/1817
- Cz. I. Powierzchność języka. Rozdział II. O głosie pisanym: Kop/1817
- Część I. O wymawianiu. Podział liter (głosek): Jak/1823
- Część II. Rozdz. 1. Wiadomości z głosowni i etymologii: Jes/1886
- Część III. Pisownia: Mucz/1825
- Część pierwsza. Rzecz o głoskach: Such/1849
- Dialekty języka polskiego: Nitsch/1923
- Głosownia: Kr/1897, Mał/1863, Król/1922
- Historyczny rozwój Grafiki polskiéj na podstawie alfabetu łacińskiego; wyszczególnienie i rozbiór abecadeł polskich; gramatyczne abecadło wszechsłowiańskie: Malin/1869
- III. Krystalizowanie się polskiej terminologii gramatycznej w czasach Oświecenia: Kor/1961
- Mroziński o samogłoskach á é pochylonych czyli ścieśnionych: Oż/1883
- Nauka I. O wyrazach, zgłoskach i głoskach: Sier/1838
- Nauka o głoskach: Szob/1923, Łaz/1861
- O głoskach: Kam/1870
- O pisowni: DwBg/1813, Such/1849
- O pisowni polskiej: Kop/1780
- O samogłoskach. O znamionach nad samogłoskami (J. Mroziński): Rozp/1830
- Obejmujący uwagi poprzednicze nad głoskami, nad jich rozmajitym podziałem i nad jich naturą: Żoch/1838
- Pisownia: Kurh/1852
- Podział spółgłosek na twarde i miękkie oraz według narzędzi mownych. Zwątlanie samogłosek. Spółgłoski mocne, słabe i płynne. Pochylanie samogłosek: Czep/1871–1872
- Przypisy do Gramatyki polskiej: Szum/1809
- Przypisy do grammatyki na klasę III: Kop/1783
- Przypisy do rozdziału I: Kop/1785, Kop/1785
- Rozbiór dalszy pstrokacizny szczegółowy: Oż/1883
- Rozdział VIII. O pisowni polskiej: Kop/1785
- Spis rzeczy i wyrazów: Rozp/1830
- Słowniczek: Gaert/1927
- Słownik, cz. II (P - Ż): SWil/1861
- Słownik, t. 4: P-Prożyszcze: SW/1900-1927
- Słownik, t. 6: S-Ś: SW/1900-1927
- Słownik, tom VIII (S-Ś): Dor/1958–1969
- Wstęp: Desz/1846, Szt/1854
- Zbiór abecadłowy rzeczy: DwBg/1813
Samogłoski zamknięte (ścieśnione). Mówi się o nich wówczas, gdy w danym jęz. występuje opozycja między dwoma samogłoskami, które różnią się tylko stopniem otwarcia, np. e (otwarte): e (zamknięte).
Cytaty
Samogłoski, albo są otwarte, albo ściśnione, albo dwugłoskę lub trójgłoskę składające.
Samogłoski a, e, o, gdy są otwarté, nic się nad niémi nie pisze np. panowie: gdy są ściśnioné, pisze się nad niémi znamié prawé np. tén, mój, kráj.
W szczególności mówiąc, mámy w Polszczyznie Samogłoski otwarté, ściśnioné i nosowé [...].
Jeżeli znamionujémy nosowé Samogłoski ą, ę, przeto że się przygłosém od innych róznią, zacoż Samogłoski ściśnioné, á, é, ó, rożniącé się w wymáwianiu od otwartych, a, e, o, nié mają być kréskowané?
Poddzielam Samogłoski na otwarté i ściśnioné, przez wzgląd na otwór ust przy ich wymáwianiu [...].
Pokazuję: 1. gdzie się mają pisać Głoski większé 2. gdzie się mają pisać Samogłoski otwarté, gdzie ściśnioné, gdzie nosowé, gdzie i, y, j 3. gdzie pisać Dwugłoski lub Trójgłoski. 4. gdzie pisać Spółgłoski już twardé, już miękkié, a gdzie podwójné.
Tu się jaśnié poznaje, co są i skąd tak się zowią u Polaków Samogłoski nosowé, ściśnioné i otwarté (nasales, crassae et subtiles).
Nie ma żadnego innego języka, który by się mógł poszczycić, jak polski, tylą gatunkami głosów średnio- i zupełniotwardych, miękkich pojedyńczych i złożonych; który by tyle miał samogłosek jako to czystych, nosowych, otwartych, ścisnionych, krótkich, długich, i złożonych z nich dwó- i trzygłosek.
Samogłoski á, é, ó, gdy są ściśnioné i wymawiać się powinny ściśnionémi trochę ustami; piszą się ze znamiéniém prawém: gdy są otwarté i wymawiają się otwartszémi ustami; piszą się bez znamienia a, e, o: gdy są nosowé a wymawiané bywają przez wypusczénié trochę tchu czyli połową przez nos; piszą się z półmiesiączkiém u dołu ą, ę.
á, samogłoska 1, ściśnioná 139.
Są przykłady, nierzadkie, że przez postrzeganié strojenia organów czyli narzędzi głosowych, nauczono wymawiać trudniéjsze głoski jako to: t, r, ż, á é ó ściśnioné, czyli niższego tonu od a, e, o.
Samogłoski tak nazwane, że je same wymówić można: a, ą, e, ę, i, o, u, y. Z tych trzy a, e, o podzielają się na otwarte, gdy są bez znamieniá nad sobą i ściśnione, gdy mają znamié, tak nazwané od większej i mniejszej warg otwartości.
Pomoc do obu sposobów byłaby, wciągnąć je w baczność strojenia organ, czyli narzędzia głosowégo, np. że na wydanié samogłosek A, E, O, gdy są w pisaniu bez znamienia, a w wymawianiu otwarté, natenczas wargi się bardziéj otwierają, a krtań się ściská, np. pAnOwiE: przeciwnie gdy ściśnioné, to jest gdy mają nad sobą znamię, wargi są mniej, a krtań bardziej otwartá, np. TAmtÈn KrÓl.
Wymawiamy [...] sciśnienie, czyli ustami nieco sciśnionemi, tak, że a zarywa nieco na o, e zaś na i; o wyraźniej na u. Nad literą taką o wszędzie kładziemy kréskę, ale nad a, i e, nie jest to we zwyczaju, np. król, dwór, który i t. d. [...] Sciśnione mamy a, e w tych, dolá, wiśniá, groblá, dobré, lepiéj i t. d. [...] Nazywamy [...] samogłoskami [...] sciśnionemi.
Samogłoski […] albo są otwarte, albo ściśnione.
Z żadnéj grammatyki łacińskiéj nie mógł się dowiedziéć [Parkosz] o otwartych i ściśnionych samogłoskach: czytał w nich tylko, że każda samogłoska może być długa lub krótka (longa vel brevis), i to zastosował do pisma polskiego.
[...] jeżeli spółgłoska po ściśnionéj samogłosce następująca, od niéj się odłączy, ściśniona samogłoska zamienia się na otwartą: płód pło-du, rój ro-ju (patrz str. 24–25).
SAMOGŁOSKI ściśnione, 11, 46. Czy są własnością mowy polskiéj, 14, 34. I
Dzielą się samogłoski na otwarte: a, e, o, u, y, i; na ściśnione, które są odcieniem otwartych sobie odpowiednich: ó é; i na nosowe: ą, ę.
Mamy samogłosek dziesięć: a, o, u, e, y, i, ó, é, ą, ę; te zaś dzielą się na otwarte, [samogłoski] ściśnione i nosowe.
Dwie znowu samogłoski ó, é, oznaczone znamieniem prawém u góry, zowią się ściśnione; bo je wymawiamy mniéj więcéj ściśnionemi ustami, tak iż ó w brzmieniu swojém zniża się zawsze do u, é zaś do y lub i, np. Bóg, ród, sér, chléb, otwiéra.
Znamię prawe nad ó, é, jest znakiem ściśnienia różniącym te samogłoski ściśnione od otwartych o, e.
Są samogłoski ściśnione, tak zwane od wymawiania ustami ściśnionemi, i tych jest dwie: é, i ó. Piérwsza wymawia się jakby była pośrzedniém między e i i brzmieniem np. piérwiéj, druga jakby była pośredniém między o a u brzmieniem np. który, wódz.
Układ samogłosek [...]. Nadto: a, y, o, u są tęgie, e zaś wietkie; y grube, i cienkie; e, é, y, i, o, ó bywają wylotne, a stałe; e, o, ę swobodne, é, ó, ą odpowiednie ściśnione.
Główne cechy polszczyzny w samogłoskach są nosowe ę, ą, grube y, ściśnione é, ó.
Samogłosek jest dziesięć: a, e, ę, é, y, i, o, ą, ó, u. Z pomiędzy nich i zowie się samogłoską cienką albo też ściéśnioną (и, i тонкое); ę, ą nosowemi (носовыя гласныя); a zaś é, ó kréskowanemi (гласныя со знакомъ).
Samogłoski [...] ściśnione: á, é, ó.
Samogłoska, i, lm. i, ż. gram. brzmienie głosowe nie odbite na wargach lub podniebieniu, wyrażające się przy pomocy samych płuc i krtani, mogące miéć pewną długą trwałość i samo przez się mogące się wydać w głosie, skąd i wzięło nazwanie. Samogłoski są: a) grube, a, ą, o, u, y, b) cienkie, i, e, ę, z których dwie ostatnie zowią się także średniemi. Z tych, samogłoski e, o, zowią się otwartemi, dla odróżnienia od é, ó, które mają nazwę ściśnionych; (dawniéj mieliśmy i a ściśnione, lecz to wyszło z użycia); samogłoski zaś ą, ę, zowią się nosowemi, dla tego, że w części przez nos się wymawiają. Nadto e zowie się też samogłoską podręczną, dla tego, że raz się wyrzuca, drugi raz wstawia dla złagodzenia brzmienia, np., sosny, sosen, i t. p.
[...] Przemian samogłosek otwartych e, o, ę, w ściśnione é, ó, ą, a ściśnionych w otwarte nie można pod ścisłe prawidła bez licznych wyjątków podciągnąć. Ta nieprawidelność zdaje się stąd pochodzić, że samogłoski e, o, wtenczas przechodziły w staréj polszczyźnie w é, ó ściśnione, gdy przez położenie swoje stawały się długiemi. Podobnież kreskowano długie a. Dziś, kiedy iloczas (prozodja) zaginął, i zwyczaj co do brzmienia ściśnionych é, ó się zmienia, nie możemy przemian tych samogłosek pod ścisłe podciągnąć prawidła. Co do ę, ą, rzecz się ma inaczéj, te bowiem z natury swéj są długiemi samogłoskami [...], ale częstokroć nie są żródłowemi, stąd pochodzi ich nieprawidelność [...].
To upowszechnienie się e otwartego zamiast ściśnionego doszło do tego stopnia, że wielu pisarzy, nie wiedząc już, gdzie pisać e otwarte, a gdzie kreskowane, zupełnie je kreskować zaniedbali. Zupełnie to samo stało się w XVIII wieku z a kreskowaném. To przechodzenie samogłosek ściśnionych w otwarte, nie jest psuciem się, lecz postępem języka [...].
Rozróżniamy brzmienia samogłosek e i o niekréskowanych czyli otwartych, i kréskowanych czyli pochylonych (ścieśnionych). Brzmienia nasze pochylone były w najdawniejszej polszczyżnie długiemi samogłoskami.
[…] Przeniósł znamiona ze samogłosek jasnych á,é, ó na ściśnione, co zachowáł i Kopczyński, i co my dotąd zachowujemy względem dwu ostatnich […].
Samogłoski dzielą się na otwarte, jakiemi są: a, e, o, u, y, gdyż je otwartemi usty wymawiamy; nosowe jak: ą, i ę, które się jakby przez nos wymawiają, i ścieśnione.
[…] Przeciwnie gdy wyraz dwózgłoskowy lub wielozgłoskowy skraca się przy odmianie o jednę zgłoskę, przez odrzucenie samogłoski końcowéj, otwarte pochylają się na ścieśnione […]; gdy jednak przy takiém skracaniu wyrazy samogłoska wypadnie przed mocną spółgłoską, lub płynnemi m, n, pochylanie zwykle nie ma miejsca [...].
Mroziński o samogłoskach á é pochylonych czyli ścieśnionych.
Na str. 286 powiada: „Wykrywać wszystkie przyczyny dla których brzmienie głoski a pochylało się, jest prawie niepodobieństwem, sczególniej teraz kiedy już á scisnionego nie odróżniamy".
Powtóre, mylne i niepotrzebne kreski pisano dotąd na samogłoskach wyrazów zwanych ścieśnionych, i nawet nieścieśnionych powolnych, nie zważając na jloczas polski, że tego nie pozwala.
Między samogłoskami wyróżniamy: 1) czyste (otwarte): a, e, i, o, y; 2) nosowe: ą, ę; 3) [samogłoski] ściśnione (oznaczane u góry kreską): ó, e.
Samogłoski a, e, o nazywamy jasnemi albo otwartemi w przeciwstawieniu do odpowiednich samogłosek ścieśnionych, inaczej pochylonych. Taką samogłoską pochyloną jest é, brzmieniem zbliżone do i lub jemu równe, np. w wyrazach chléb, śniég, świéca, dobréj, i t. p., które zresztą w mowie warstw wykształceńszych wychodzi z użycia i nie różni się od e otwartego. Taką samogłoską ścieśnioną było dawniej ó.
Samogłoska, i, lm. i, X Samobrzmiączka ton wywołany przez powietrze wychodzące z płuc przez tchawicę i krtań i wywołujące to lub inne brzmienie, stosownie do formy, jaką wtedy przybiera jama ustna: Samogłoski czyste i nosowe, ścieśnione a. pochylone i otwarte. Iloczas samogłosek.
Pochylić, i, ił [...] 2. gram. Samogłoska pochylona = ścieśniona, wyrażana przez literę kreskowaną: E pochylone wymawia ś. prawie tak, jak i lub y.
Wzdłużenie samogłosek. W dzisiejszym języku żywym nie ma samogłosek długich i krótkich. Pozostały tylko ich ślady np. w chronologicznych zmianach samogłosek niedawno ścieśnionych np. é dziś e.
Stwardnienie i zmiękczenie spółgłosek. Przykład na stwardnienie (historyczne): W wyrazie łza nastąpiło stwardnienie miękkiego starosł. l' (sleza). Przykłady stwardnień żywych: anieli, aniołowie, dworzec, dworak... Stwardnienia i miękczenia spółgłosek zależne są od następujących po nich samogłosek ścieśnionych (miękkich) i, e, z (wyjątkiem e = ъ).
Samogłoski długie nie tylko miały większy iloczas, czyli dłuższy czas trwania, lecz różniły się nadto od odpowiadających im krótkich wyższym poziomem artykulacji, czyli że w stosunku do krótkich były pochylone t. j. bardziej ścieśnione.
Narzecze kujawskie należy swą stroną głosową do Polski centralnej: nie ma, w niem żadnej z wymienionych wyżej cech typowo wielkopolskich, występuje natomiast do kresu doprowadzone zwężenie samogłosek ścieśnionych (wraz z nosowemi i z otwartemi przed N).
★Samogłoski (pełnogłoski, vocales) dzielą się: [...], e) ze względu na szerokość kanału ustnego: ★jasne (nieścieśnione) a, e, o, ę i ★pochylone (ścieśnione) å, é, ó, ǫ.
Ścieśnione, p. samogłoski.
Samogłoska ż III, lm D. ~sek jęz. «głoska dźwięczna, otwarta, mogąca tworzyć sylabę»: [...] Samogłoska ścieśniona (daw. pochylona) «samogłoska o zwężonej, ścieśnionej artykulacji».
Fakultatywności rodzimej terminologii gramatycznej położył tamę podręcznik polszczyzny O. Kopczyńskiego.
Terminologia. Litera vocalis brevis — głoska samogłoska, wokala krótka, longa — długa, a, e, o — jasna, á, é, ó — ściśniona, nasalis — nosowa, diphthongus — dwugłoska, dyftong, consonans gutturalis — spółgłoska gardłowa, muta — pomowna, semivocalis — przedmowna, liquida — łagodna (t. 3), consonans dura — twarda (t. 2, s. 24), mollis — miękka [...].