Słownik historyczny
terminów gramatycznych online

samogłoska pochylona

Język: polski
EJP 1991, 299 Definicja współczesna

Samogłoski pochylone przeciwstawia się tzw. samogłoskom jasnym. Artykulacja samogłoski pochylonej jest w stosunku do samogłoski jasnej nieco wyższa i albo przesunięta ku przodowi [...], albo ku tyłowi.

Cytaty

Rozróżniamy brzmienia samogłosek e i o niekréskowanych czyli otwartych, i kréskowanych czyli pochylonych (ścieśnionych). Brzmienia nasze pochylone były w najdawniejszej polszczyźnie długiemi samogłoskami.

§. 74. Powiedziało się w §. 22, że samogłoski nasze pochylone są ostatnim zabytkiem długich niegdyś samogłosek.

Oczywiście nie było żadnego powodu, ażeby i w takich wyrazach uważane być mogło ich zakończenie za samogł. ściągniętą (czyli długą i pochyloną); jotowa bowiem dwugłoska nie jest dyftongiem.

Prof. Małecki piérwszy z gramatyków naszych wypowiedział, że nasze samogłoski tak zwane pochylone, czyli kréskowane są szczątkami samogłosek niegdyś długich. W językach pokrewnych, jako to: w sanskrycie, greczyznie itd. dzielą się samogłoski na krótkie i odpowiedni jim długie.

[...] Jak niegdyś w greckim języku w jednych i tych samych wyrazach jedne nárzeczá używały samogłosek długich, drugie zaś krótkich, tak samo spostrzédz się daje i w języku polskim co do używaniá samogłosek pochylonych, będących nástępczyniami niegdyś samogłosek długich [...].

Wyrazy, zakończone na spółgłoskę mocną, mają w ostatniéj zgłosce samogłoskę otwartą, a jeżeliby była pochylona, to ona nie przechodzi na otwartą w odmianie wyrazu; nosowe również nie zmieniają się […].

Jedna z nich czasem się kreskuje jak o, dlatego, że się pochyla w wymawianiu ku u, i z tej przyczyny nazywamy ją samogłoską pochyloną albo ścieśnioną; nie pochylające się zaś w wymawianiu, zowiemy otwartemi, a tych nie kreskujemy.

§. 31. Z kolei mamy teraz pomówić o samogłoskach POCHYLONYCH i niepochylonych czyli OTWARTYCH.

Pochylonymi brzmieniami w dzisiejszym stanie naszego piśmiennego języka jest é, ó, i ą względnie do e, o, i ę, które wraz z całą resztą samogłosek wymawiają się otwarto - podczas gdy brzmienie tamtych od e pochyla się ku i, od o ku u, jakby półtony pośrednie między tymi całkowitymi tonami.

Samogłoski polskie dzielimy na otwarte: a, e, o, u, nosowe: ą, ę, cienkie: i, grube: y, pochylone: e, ó; wszystkie zaś inne litery zowią się spółgłoskami.

Pochylonej zaś samogłoski á wcale nie mamy, przeszło już od stu lat znikła.

Samogłoski á, é, ó radzę nazywać po staremu pochylonymi: nazwa to utarta i nie gorsza od innych.

Samogłoski a, e, o nazywamy jasnemi albo otwartemi w przeciwstawieniu do odpowiednich samogłosek ścieśnionych, inaczej pochylonych. Taką samogłoską pochyloną jest é, brzmieniem zbliżone do i lub jemu równe, np. w wyrazach chléb, śniég, świéca, dobréj, i t. p., które zresztą w mowie warstw wykształceńszych wychodzi z użycia i nie różni się od e otwartego.

§ 7. Pochyloną samogłoską jest ó, które w wymowie brzmi jak u: stóg, pół, wójt, zabójczy.

Samogłoska. Samogłoski czyste i nosowe. Samogłoski przednie, środkowe i tylne, samogłoski wysokie, średnie i niskie, samogłoski szerokie i wąskie, samogłoski jasne i pochylone, samogłoski zgłoskotwórcze i niezgłoskotwórcze.

Ze względu na artykulację możemy podzielić samogłoski na przednie np. i, średnie o, tylne a i na: szerokie o, a, u, y i wąskie i, e, wreszcie na: jasne o, a, e, u, y i pochylone ó.

Porównanie z innemi językami pokrewnemi wykazuje, że ten stan rzeczy nie jest pierwotny, tylko dosyć późnym rezultatem rozwoju; w szczególności zaś, że tak zwane pochylone samogłoski, iloczasowo niczem się dziś od innych nie różniące, kontynuują dawniejsze długie, czyli że język polski posiadał dawniej stałą oboczność krótkich i długich, przynajmniej niektórych pełnogłosek.

Co się tyczy różnicy jakościowej, to pominąwszy ą, które idzie osobną nieco drogą, oznaczanie w pisowni [samogłosek] pochylonych a e o całkiem różnemi głoskami o i (y) u spotyka się w ogóle wyjątkowo, nie tylko w najdawniejszych zabytkach t. j. wyrazach i nazwach dokumentów XII i XIII wieku, ale i później [...].

Tendencja, która potem objęła a, a jeszcze później e, a która nie tknęła tylko o, objęła najwcześniej pochylone i y u, oczywiście z powodu mniejszej różnicy jakościowej są jednak, o ile mi się zdaje, pewne ślady, że w starszej polszczyźnie takie i' y' pochylone różniły się od jasnych i y tylko dla u takich śladów nie widać.

Pochylone, p. samogłoski.

Samogłoski (pełnogłoski, vocales) dzielą się: [...], e) ze względu na szerokość kanału ustnego: ★jasne (nieścieśnione) a, e, o, ę i ★pochylone (ścieśnione) å, é, ó, ǫ.

Podobną popularność, jaką za czasów Oświecenia zyskał podręcznik Kopczyńskiego, w drugiej połowie dziewiętnastego wieku osiągnęła gramatyka A. Małeckiego [...].

Phonetica — głosownia, litera vocalis a, e, o — otwarta, á, é, ó — pochylona [...].

Podobną popularność, jaką za czasów Oświecenia zyskał podręcznik Kopczyńskiego, w drugiej połowie dziewiętnastego wieku osiągnęła gramatyka A. Małeckiego [...].

Phonetica — głosownia, litera vocalis a, e, o — otwarta, á, é, ó — pochylona [...].

Szereg nowości z wyjątkiem terminologii składniowej przynosi gramatyka F. K. Malinowskiego.

Terminologia. Litera vocalis a, e, o — jasna, prosta, á, é, ó — ciemna, pochylona, litera consonans dentalis — zębowa, alveolaris — przyciskowa, palatalis — pieszczona, explosiva — chwilowa, continua — trwała, spirans — powiewna, liquida — płynna, consonans dura — pierwotna, mollis — pochodna, oralis — ustna, nasalis — nosowa, fortis — mocna, lenis — słaba, alternatio — wymiana, assimilatio — upodobnienie, assymilacyja.

Językoznawcy polscy na zjeździe w roku 1921 uchwalili zrąb terminologii gramatycznej stanowiący pierwszy wyraz jej unifikacji od czasów Kopczyńskiego [...].

Terminologia. Głosownia: głoska (bez)dźwięczna, samogłoska przednia, środkowa, tylna, wysoka, średnia, niska, szeroka, wąska, czysta, jasna, pochylona, (nie)zgłoskotwórcza, ruchoma, dwugłoska, półsamogłoska mocna, słaba [...].