terminów gramatycznych online
spółgłoska słaba
Język: polski
- Część I. O głoskach: Mucz/1825
- Część II. Rozdz. 1. Wiadomości z głosowni i etymologii: Jes/1886
- Część pierwsza. Rzecz o głoskach: Such/1849
- Fizyjologiczny opis spółgłosek: Malin/1869
- Głosownia: Kr/1897, Mał/1863, Mał/1879, Kon/1920, Lerc/1877
- IV. Rozwój polskiej terminologii gramatycznej po Kopczyńskim: Kor/1961
- Nauka o głoskach: Szob/1923, Łaz/1861
- O głoskach: Kam/1870
- O pisowni: Such/1849
- O samogłoskach. O znamionach nad samogłoskami (J. Mroziński): Rozp/1830
- O samogłoskach. O znamionach nad samogłoskami (W. Szwejkowski): Rozp/1830
- O spółgłoskach. Wyszczególnienie przypadków [...], szczególniej czy "s" czy "z" (J. Mroziński): Rozp/1830
- O łagodzeniu języka (K. Brodziński): Rozp/1830
- Pisownia: Kurh/1852
- Pisownia spółgłosek: Uchw.AU/1891
- Podział spółgłosek na twarde i miękkie oraz według narzędzi mownych. Zwątlanie samogłosek. Spółgłoski mocne, słabe i płynne. Pochylanie samogłosek: Czep/1871–1872
- Prawa głosowe spółgłosek: Malin/1869
- Rozdzielanie wyrazów: Uchw.AU/1891
- Spis rzeczy i wyrazów: Rozp/1830
- Uwaga ogólna i ocenienie: Oż/1883
- Wstęp: Desz/1846, Malecz/1882
Spółgłoski słabe. Spółgłoski wymawiane przy nieznacznym napięciu mięśni artykulacyjnych, stosunkowo niewielkim ciśnieniu supraglottalnym [...].
Cytaty
Nadto dzielą się spółgłoski [...] według mocniéjszego lub słabszego wymawiania na: m o c n e, np. p, f, t itd. s ł a b e, - - b, w, d itd.
Głoski słabe wyrabiają się tym samym sposobem, jak odpowiadające im mocne, z tą różnicą, że tamte wymagają mniejszéj ilości powietrza aniżeli głoski mocne, i dlatego też, że głoski te potrzebują różnéj ilości powietrza, spółgłoska słaba przy mocnéj bezpośrednio stanąć nie może.
Grammatycy, którzy zgłębili mechanizm głosów ludzkich, podzielili spółgłoski na słabe, mocne i płynne. Podział ten, zastosowany do spółgłosek mowy polskiej, rozróżnia je w następujący sposób: słabe: b, d, g, w, z, ż, z, dż, h. mocne: p, t, k, f, s, sz, c, cz, ch. płynne: m, n, l lub ł, r.
Każda spółgłoska słaba ma odpowiadającą sobie spółgłoskę mocną: słabej b odpowiada mocna p, słabej d odpowiada mocna t, i t. d.
Ta sama spółgłoska może być w pierwotném słowie słaba, a w przeistoczoném mocna: od zjąć, sejm (jak od rozjąć, rozejm); od sprzęgać, sprząDZ, sprząCZka; od zmieść, śmiecie.
Prócz twardych zgłosek, które są spólne innym językom, stwardzamy jeszcze spółgłoski c, l, s, z. Jednakże prócz słabych, czyli miękkich, daleko więcéj liczymy zmiękczonych, jakiemi i włoski język pochlubić się nie może; to samo c, s, z, zmienione na przyciskowe CZarny, oSCZczerca, Żniwo, zmiękczamy na CIemny, SIano, ZIele.
D; spółgłoska słaba, 87.
Na koniec można podzielić spółgłoski [...] na mocne i słabe. Słabe są b, d, g, h, z odpowiadające mocne: p, t, k, ch, s
Spółgłoski [...] słabe d, z, g, h, b, w.
Chociaż spółgłoska słaba na końcu sylaby brzmi mocno, pielęgnuj ją, gdy ona w inném ugjęciu słowa się wykazuje.
Maszli wątpliwość, czy na końcu słowa spółgłoska mocna, czy słaba, przydłuż je o końcówkę lub narostek.
(согласныя буквы) [...] Spółgłoski, których jest trzydzieści pięć, dzielą się 1-od, na niekréskowane (безъ знаковъ) b, c, d, f, j, h, k, ł, l, m, n, r, s, t, w, z, ż; kréskowane (со знаками) b’, ć, f’, m’, ń, p’, ś, w’, ź tudzież dź; i podwójne (двойственныя) cz, ch, dz, dź, dż, rz, sz. 2re, na mocne (твердыя) i odpowiadające im słabe (мягкiя), oraz płynne (плавныя).
II. Drugi podział spółgłosek jest pod względem mocy na: słabe, mocne i średnie czyli płynne. W powyższym układzie spółgłosek następuje po każdéj słabéj odpowiednia mocna, a potem płynna. Mocne spółgłoski wyrabiamy w tém samém miejscu, gdzie i słabe, ale z większém natężeniem: słabym b, w odpowiadają mocne p, p', płynne m, m' [...].
[…] Słabe i płynne spółgłoski wsparłszy się na poprzedzającym o otwartém, przemieniają je na ściśnione ó, np. gło-wy, głów; no-gi, nóg; ko-zy, kóz […]
§. 40. Oprócz płynnych (ł, r), nosowych (n, m) i miękkiego j, wszystkie nasze spółgłoski dzielą się głównie na mocne (tenues) i słabe (mediae). [...] Przy pierwszych (jak s, t, f, p itd.), język, wargi i inne narzędzia odbywają swoję funkcyą w pewnym kierunku na zewnątrz; przy wymawianiu drugich (jak z, d, w, b itd.), przeciwnie narzędzia nasze czynią poruszenie więcéj skierowane ku wnętrzu kanału ust [...] i stopień ich wydatności zdaje się być w pierwszym razie mocniejszym, aniżeli w drugim. Dlatego też dano pierwszym nazwę spółgłosek mocnych, drugim słabych.
[...] Przez uderzenie na siebie nárzędzi mównych powstają spółgłoski chwilowe, które są albo słabemi, jeżeli nárzędziá mówne działają na siebie słabo: takiemi są: b, d, g, albo mocnemi, jeżeli narzędzia mówne działają na siebie mocno; takiemi są: p, t, k [...].
[…] Przemieniá się, jakkolwiek tylko wyjątkowo, spółgłoska słabá w mocną, przez wpływ nástępnéj mocnéj, […] albo na odwrót mocná w słabą […].
Mocna spółgłoska jest taka, która czy przed samogłoską, czy po samogłosce, zawsze ma jednakowe brzmienie, a słaba inaczéj przed samogłoską, jak po samogłosce się wymawia.
[…] Takie spółgłoski, które leżąc na końcu wyrazów i sylab oraz przed spółgłoskami mocnemi zmieniają swe brzmienie, nazywają się słabemi; przy wymawianiu tych spółgłosek narzędzia mowne działają na siebie słabo; jednak gdy słabe spółgłoski leżą rzed samogłoskami nie zmieniają swego brzmienia [...].
Jakie jest prawidło miękczenia i zamiany spółgłosek twardych? Spółgłoski słabe, miękcząc się, przechodzą w słabe, mocne zaś w mocne […].
Spółgłoski dzielimy jeszcze na mocne i odpowiadające im słabe.
Ponieważ wszystkie owe odśrodkowym ruchem wydane brzmienia zdają się być dobitniejsze, wyrazistsze, słowem niejako mocniejsze, aniżeli ich odwrotniki: przeto otrzymały one w gramatyce polskiej nazwę MOCNYCH spółgłosek, a te drugie SŁABYCH. (Łacińska i grecka gramatyka z innego punktu widzenia rzecz tę pojmując, ma na to odmienne nazwy: mocne głoski nazywa tenues, a słabe mediae).
Wyrazy zakończone na jakąkolwiek spółgłoskę mocną (§. 39) mają w ostatniéj zgłosce zazwyczaj samogłoskę otwartą; te zaś, które się kończą na jaką spółgłoskę słabą albo płynną lub j, mają w ostatniéj syllabie pospolicie pochylone é, ó (a dawniéj także i pochylone a).
Spółgłoski polskie dzielą się głównie na mocne i słabe. [...] Spółgłoska mocna jest to głoska, która utrzymuje zawsze własne swe brzmienie, takiemi są: c, ć, p, t, f, ch, k, s, ś, ż, sz, z. [...] Spółgłoska słaba, jest to głoska, która w mowie utraca właściwe brzmienie, a przyjmuje brzmienie głoski mocnej, takiemi są: b, dz, d, dź, dż, w, h, g, z, ź, rz.
Np. Taki podział znalazłem u niektórych naszych pisarzów przesadzony któż to zrozumie? Pyt. „Spółgłoski polskie są twarde, miękkie, mocne słabe... i nie foremne".
2.Drugi podział spółgłosek, podług natężenia głosu: [...].
Są to:
a) spółgłoski mocne (zwane także cichemi): t, p, f—s, t, c - k, ch — cz, sz.
Inne spółgłoski nie wymagają takiego natężenia głosu; dzielą się one na:
b) spółgłoski słabe (brzmiące): w, b — z, d, dz — g. h — dż, ż, dź, ź,
c) spółgłoski płynne: l, ł, m, n, ń, r, rz.
Prefiksy z, wz, wez piszą się: a) przed słabemi spółgłoskami przez z zbawić, zgoda, zdjąć, zzuć, zmiąć, znieść, wzbić się, wezbrać... i wyjątkowo przed s, sz, ś: zsypać, zszyć, zsinieć; b) przed mocnemi s: skrócić, spiąć, wspak, westchnąć i wyjątkowo przed c, ć, cz: scedzić, sczesać; (s przed ć przechodzi na ś: ściec, ścierka.
Również zostawiają się na linii zapisanej wszystkie spółgłoski słabe, jeżeli po nich następuje jaka mocna, n. p. mow - ca , pierw - szy, traw - ka , marnotraw - stwo.
Stąd znowu wszystkie spółgłoski ze względu na samo ich brzmienie dzielimy na głośne albo dźwięczne, dawniej nazywane słabemi: b, b', d, g, g', w, w', z, h, dz, dż, dź, ż, ź, r, rz, m, ł, l.
Wymawiając po kolei wszystkie te spółgłoski, możemy zauważyć, że wymówienie niektórych wymaga większego natężenia głosu od innych, że wypadają one z ust naszych z większą siłą, np. k, c, t, p i t. d.
Takie spółgłoski nazywają się mocne.
Inne spółgłoski, które wymawiamy z większą łatwością — np. g, dz, d, w i t d. — nazywają się słabe.
Spółgłoski dźwięczne są jednocześnie słabemi, a spółgłoski bezdźwięczne - mocnemi. Pochodzi to stąd, że wydech, wytwarzający spółgłoskę dźwięczną, jest słabszy od wydechy, wytwarzającego spółgłoskę bezdźwięczną.
Początek rodzimej terminologii w fonetyce dał J. Mroziński.
Terminologia. Litera vocalis e — podręczna, consonans bilabialis — wargowa, labiodentalis — zębowa, dentalis — podniebienna, muta — odbita, spirans — nieodbita, liquida — płynna, oralis — nienosowa, nasalis — nosowa, fortis — mocna, lenis — słaba.
Również interesująca jest terminologia T. Sierocińskiego.
Terminologia. Litera consonans muta — nieprzeciągliwa, spirans — przeciągliwa, fortis — mocna, lenis — słaba.
Trochę tylko osobliwszych terminów przynosi o ograniczonym zresztą zakresie podręcznik F. Żochowskiego.
Terminologia. Litera consonans bilabialis — wargowa, labiodentalis — wargowozębowa, muta — chwilowa, spirans — trwająca, liquida — płynna, fortis — mocna, lenis — słaba.
Niewiele natomiast nowych terminów przynosi gramatyka z amatorstwa zresztą zajmującego się językiem J. N. Deszkiewicza.
Terminologia. Litera vocalis nasalis — graniczna, fortis — mocna, lenis — słaba.
Podobną popularność, jaką za czasów Oświecenia zyskał podręcznik Kopczyńskiego, w drugiej połowie dziewiętnastego wieku osiągnęła gramatyka A. Małeckiego [...].
Phonetica — głosownia, litera vocalis a, e, o — otwarta, á, é, ó — pochylona, consonans palatalis — pieszczona, gutturalis — podniebienna, explosiva — niema, spirans — zetknięta, przytknięta, fortis — mocna, lenis — słaba.
Szereg nowości z wyjątkiem terminologii składniowej przynosi gramatyka F. K. Malinowskiego.
Terminologia. Litera vocalis a, e, o — jasna, prosta, á, é, ó — ciemna, pochylona, litera consonans dentalis — zębowa, alveolaris — przyciskowa, palatalis — pieszczona, explosiva — chwilowa, continua — trwała, spirans — powiewna, liquida — płynna, consonans dura — pierwotna, mollis — pochodna, oralis — ustna, nasalis — nosowa, fortis — mocna, lenis — słaba, alternatio — wymiana, assimilatio — upodobnienie, assymilacyja.