Słownik historyczny
terminów gramatycznych online

rodzaj gramatyczny

Hasło w cytatach: rodzáj, rodzaj gramatyczny, rodzaje
Język: polski
Dział: Fleksja (współcześnie)
  • Część II. O wykładaniu. & 1. O znamionach grammatycznych (słowniczek łacińsko-polski): Gott/1794
  • Fleksja czyli nauka o odmianach: Kr/1897
  • Nauka o wyrazie: Kl/1939
  • Nauka odmiany wyrazów: Kon/1920
  • O czasowaniu polskiem: Kop/1780
  • O ośmiu częściach mowy: DwBg/1813
  • O pismowni w języku polskim: Prz/1816
  • O zdaniu pierwotném czyli gołém: Gr/1861
  • Przypadkowanie rzeczownikow: Mroz/1822
  • Przypisy do rodziału VIII: Kop/1785
  • Rozdział I. Rozbiór wyrazów w ogólności: Szt/1854
  • Rozdział II. O Rzeczowniku: Szt/1854
  • Rozdział IV. O imieniu: Kop/1785
  • Rozdział VI. O słowie: Kop/1785
  • Słownik, tom II. część I. (M-O): L/1807–1814
EJO 1999, 496 Definicja współczesna

Rodzaj gramatyczny. Kategoria gramatyczna oparta na różnicach desygnatów. Dla niektórych klas wyrazów (części mowy), występujących w związkach podrzędnych z wyrazami klasy, do której należą nazwy przedmiotów (rzeczowniki), jest kategorią fleksyjną.

Cytaty

Porządek tén wydaje się na oko, gdyż té odmiany podzieloné są na znajomé nám szeregi, to jest na tryby, tryby na czasy, czasy na liczby, liczby na osoby, osoby na rodzaje: do czego na koniec przydané są Imiésłowy.

Powtóré, wyszczególniają się cztery pospolitszé Imión odmiany, przez Stopnié, Rodzaje, Liczby, i Przypádki.

Daléj się mówi porządnie o przedniejszych Słowa odmianach przez Osoby, Liczby, w Polskim języku przez Rodzaje, przez Czasy i przez Tryby.

Dwa są Rodzaje czyli Płci w rzeczach, trzeci z ludzkiégo sposobu myśléniá wypływá [...].

Genus masculinum, rodzay męski. fœmininum, niewieści. neutrum, niiaki.

RODZAJ, -aju, m. [...]. W grammatyce uczą o trzech rodzajach, które są męzki, żeński i nijaki, ob. rodzajować.

RODZAJOWAĆ cz. ndk., w grammatyce, odmieniać zakończenia słów, stosownie do rodzajów [...].

Imiona mają trzy rodzaje: męski, żéński, nijaki: atoli bywá czasem u nich i czwárty rodzáj podwójny.

Zaimek jest to wyráz odmiénny przez rodzaje, liczby i przypádki, stopniów tylko nié má. [...] Zowié się zaś stąd zaimkiém, że się po­spolicie kładzie za imié, którego po­wtórzénie w mowie mogłoby być przy­kré.

Słowo jest wyráz odmiénny przez tryby, czasy, liczby, osoby i rodzaje, czyli má trybowanié, czasowanié, li­czbowanié, osobowanié i rodzajowanié.

Wyraz naostatek dobrze brzmiący i z czystego Słowiańskiego pierwaka Łog prowadzony, mogący się u nas nakłaniać według obu rodzajów: męzkiego i żeńskiego, jak mamy przykład na zkładunkach; odłog, połog, rozłog, podłoga, wyłoga i załoga, nałog i nałoga.

W języku Polskim mamy trzy rodzaje dla Rzeczowników liczby pojedynczej: męzki, żeński, i nijaki, dwa zaś dla Rzeczowników liczby mnogiej, męzki i nijaki.

Mamy w języku naszym trzy grammatyczne rodzaje, a te są: męski, żeński i nijaki, np. ojciec, matka, dziecię.

Rodzaj wszelakich imion i innych wyrazów poznaje się; albo przez znaczenie płci, albo przez domyślny wyraz, albo przez zakończenie, albo przez przypadkowanie, albo przez zamianę zakończenia, albo przez zgodę mowy, albo przez cudzoziemszczyznę, albo na koniec z przyległego wyrazu.

Jeżeli orzecznikiem jest czasownik, kładziemy go przy podmiocie bez łącznika być, ponieważ każdy czasownik już swą formą i zakończeniem wyraża osobę, liczbę, czas, tryb, a niekiedy i rodzaj, n. p. Krasicki pisał. Drużbacka pisała. Bielscy pisali.

§ 51. Rodzaj, liczba, przypadek. Dzisiejsza polszczyzna, jak wiadomo, rozróżnia w deklinacji trzy rodzaje: męski, żeński i nijaki; np. dobry syn, pierwsza córka, każde dziecko i t. p.

Rozróżnianie rodzajów w konjugacji właściwe jest tym tylko formom słowa, w których skład wchodzą żywioły imienne; np. czytał-em, czytała-ś.

Mamy trzy rodzaje osób, zwierząt i rzeczy, a więc mamy i trzy rodzaje rzeczowników: męski: ten człowiek, ten koń, ten stół [...]; żeński: ta pani, ta jaskółka, ta ławka, [...]; nijaki: to dziecię, to źrebię, to zwierciadło [...].

Każdego wyrazu odpowiadającego na pytanie: jaki? który? czyj?, a więc każdego przymiotnika, zaimka przymiotnego, wielu liczebników oraz imiesłowu przymiotnikowego można użyć w każdym z tych trzech rodzajów, a jest on męski, żeński lub nijaki zależnie od rodzaju rzeczownika, z którym się łączy.

Rodzaj rzeczowników osobowych związany jest z rodzajem natualnym, czyli płcią nazywanych przez nie osób.

Rzczeczowniki nieżywotne są także trojakiego rodzaju, ale tu oczywiście nie jest on oznaczeniem jakości, zależy wyłącznie od formy wyrazu i dlatego nazywa się go rodzajem gramatycznym w odróżnieniu od rodzaju naturalnego związanego z płcią.