odmieniać (się)

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Mącz/1564 (war. B)
• Sty/1675
• Duch/1699
• Mal/1700
• Dąb/1759
• Gott/1762
• Tr/1764
• SzyGram/1767
• SzyPocz/1770
• Nał/1774
• Kop/1780
• Gott/1787
• Ant/1788
• Szum/1809
• DwBg/1813
• Mroz/1822
• Bor/1830
• Desz/1846
• SWil/1861
• Kam/1870
• Malecz/1882
• Jes/1886
• Uchw.AU/1891
• Kr/1917
• Kon/1920
• Król/1922
• ŁośFl/1923
• ZwO/1924
• Łoś II/1925
• Łoś III/1927
• Dor/1958–1969

Et casus accidens nominis apud Grammaticos, Stopień álbo szczebel, po których imioná stępują i odmieniają się. Uno Monoptoton, pen, prod. unius casus, Co tylko jedno kończenie ma, tylko ná jednym szczeblu zostáje.

Wszystkie te kończące się ná wokały, à, è, u, Akcentem náznáczone nie odmieniają się w wielkiej liczbie w swym kończeniu, jáko La Verità Prawdá, Le Verità [...].

Participia [..] jákie jest Hauuto, nie odmieniáją się, áni w rodzáju, áni w liczbie.

Imioná [...] nie deklinują się same przez się jáko w Łacińskim i Polskim języku; to jest, że ják się najdują w miánującym spadku, ták i we wszystkich spadkách tęż záchowują terminácyą, w żadnym się spadku nie odmieniájąc.

Uczęstnictwo Ciérpiącé, któré sie téż názywa Supinęm, niby to wywrotkię, jákoby coś ná wznák wywrócónégo, jest prawdziwie ádiektiwęm; á przecię sie pospolicie nie odmięnia.

U Francuzów się zaś pronomina do Osob odmieniają i tak się mowią: ja siebie, i sobie je me [...].

W Imionach z drugich składanych ostatnia tylko terminacya deklinuie się abo odmienia [...].

g . a. w Polskim języku żywe imiona istotne płci męskiej mają genitivum na a, nieżywe na u, rzadko na a, przy których się tylko ta abrewiacya znajduje; do tych zaś genitivus zupełnie jest położony, co się w deklinacyi swojej skracają albo odmieniają.

P. Wiele jest rodzajow słow ktorych zażywamy w mowieniu? O. Ośm, ktore nazywamy częściami mowy. P. Ktore są te ośm części mowy? O. Imie czyli Nomen, Zaimek Pronomen, Słowo Verbum, Uczestnictwo Participium, Przekładanie Praepositio, Przysłowie Adverbium, Złączenie Conjunctio, i Wrzucenie Interjectio. Z ktorych pierwsze cztery albo się deklinują, albo koniugują:cztery zaś ostatnie nie odmieniają.

W czym aby nie pobłądzić, trzeba się trzymać reguły generalnej, uważając zkąd pochodzi słowo i jak się odmienia.

Z tych ośmiu części mowy, te trzy: Imie, Zaimek, Uczestnictwo odmieniają się przez spadki; słowo odmienia się przez czasy i sposoby: ostatnie cztery nic się nie odmieniają.

Do tej Części mowy, ktora sie Imieniem czyli Nomen nazywa, należą słowa, ktore się odmieniają przez spadki, czyli jak z Łacińskiego mowiemy, ktore się deklinują.

Niespadkowany [...] Zaimek, to jest nie odmienia się przez Spadki.

Pospolicie zakończone na u, nie odmieniają się w liczbie pojedynczej.

Zaimek man nie odmienia się przez Przypadki [...].

Poniewáż w przypadkowaniu nic się nie odmiénia, u Anglików prócz przyimków, można mówić, iż prócz przypadków piérwszégo i piątégo, którym się żádén nie dodaje przyimek, jest ich tyle , ile przyimków dodających się Imionóm.

C. Przedimki się nie odmieniają, prócz że niektóre dla łatwiejszej wymowy czasem się przedłużają, np. we mnie, zamiast; w mnie; ode mnie, zamiast: od mnie; ze mną, zamiast: z mną.

Głoski zamienne niepewne są te, które nie podług pewnych prawideł, lecz tylko w niektórych wyrazach odmieniają się.

[Słowa są] nieosobisté, gdy nié mają ani wyraźnie, ani domyślnie imiénia lub zaimka osoby, która jest czém, albo co robi, i przeto téż nie odmieniáją się przez wszystkié osoby, ale jedno tylko ma­ją zakończénié na osobę trzecią, np. bywá, czyni się.

Imiésłów jest częścią imié, częścią słowo: odmiéniá się przez rodzaie, np. męski miany, żeński mianá, nijaki miané, przez liczby, np. pojedyn. miany, mnog. miani: przez przypádki , np. pierw. miany á é, drugi mianégo éj égo, trzeci mianému éj ému itd., czasém i przez stopnie, np. równy ukocha­ny, wyższy ukochańszy, náywyższy nájukochańszy.

Słowo odmienia się w czasie przeszłym przez rodzaje i liczby [...].

Imiosłow czyli Przymiotnik słowowy, jest wyraz pochodzący od słowa, a który się odmienia, już jak Imie przymiotne, już jak słowo: oprawiony.

Części Mowy odmieniają się, już przez Rodzaje, Liczby, Spadki, Stopnie; już przez Tryby, Czasy, Osoby.

Pięćdziesiąt, sześćdziesiąt, siedm'dziesiąt, ośm'dziesiąt, dziewięćdziesiąt odmieniają się tylko w piérwszéj cząstce; dziesiąt nieodmienne pozostaje.

Słowa, które się podług tych form odmieniają, nazywamy słowami foremnemi; te które od tych form odstępują w czasowaniu, nieforemnemi się zowią.

O rodzaju rzeczowników. P. Czy rzeczownik odmienia się przez rodzaje. O. Nie, każdy rzeczownik ma już stały swój rodzaj, wcale się zatém przez rodzaje nie odmienia.

Przymiotnik odmienia się przez: rodzaje, liczby, przypadki, stopnie i formy.

Zaimki odmieniają się przez: rodzaje, liczby, osoby, przypadki.

Słowo albo czasownik jest część mowy odmienna, która oznacza czynność, byt, istnienie: pracować, być, zostać, stać się i t. d. Słowo inaczéj nazywa się czasownikiem dlatego, że się odmienia przez czasy.

Przysłówki, chociaż są częścią mowy nieodmienną, odmieniają się jednak przez stopnie, których jest również trzy: równy, wyższy, najwyższy.

Otóż jak rzeczowniki odmieniają się przez przypadki, tak znowu czasowniki odmieniają się przez osoby, liczby i czasy.

Podług ryba odmieniają się: a) nazwy żon, zakończone na ina a utworzone od imienia lub tytułu męża: Sapieżyna, starościna. b) nazwy miast i wsi na — ina: Muszyna, Skawina. c) [nazwy] córek na — ówna (ewna): Lindówna, królewna.

Wszystkie liczebniki odmieniają sie według przypadków.

§ 41. Posiadamy w języku polskim wiele rzeczowników obcych rodzaju nijakiego, zapożyczonych z języka łacińskiego albo greckiego, jak kolegjum, gimnazjum, liceum. Rzeczowniki te nie odmieniają się wcale w liczbie poj. [...], w dalszych przypadkach odmieniają się prawidłowo, jak dzieło albo pole.

Wyrazy: grób, pan, syn, są nierozwinięte. Gdy zaś dodamy do nich przedrostki, lub przyrostki, wówczas będą rozwinięte: ogrodnik, pańszczyzna, synowiec... Wyrazy złożone rozpadają się na: Zestawienia: Boże Narodzenie, Morskie Oko, siostra miłosierdzia, Akademja Umiejetności, myć się. Zrosty: Wielkanoc, przed Wielkanocą, Rzeczpospolita, Rzeczpospolitej (nie odmieniają się obie części!). Złożenia: bladoniebieski, muchomor, woziwoda...

1.Deklinacja. A. Deklinacja imion. § 3. Od najdawniejszych czasów (w języku praindoeuropejskim a potem w prasłowiańskim) wszystkie imiona t. j. rzeczowniki, przymiotniki i liczebniki oraz imiesłowy odmieniały się jednakowo; dopiero potem, na gruncie prasłowiańskim wytworzyła się nowa odmiana przymiotników, a jeszcze później — na gruncie polskim — odmiana szczególna liczebników. Nadto w języku polskim częściowo deklinacja zanikła: tak np. pewne imiesłowy stały się nieodmiennemi (chodząc, wziąwszy), także niektóre przymiotniki np. rad, zdrów, a wreszcie część rzeczowników nie odmienia się w liczbie poj. mianowicie zapożyczone nijakie na -um np. gimnazjum, liceum i t. d. W staropolszczyźnie często nie odmieniały się imiona własne, zwłaszcza hebrajskie [...]. Nie odmieniamy i dziś niektórych imion obcych np. Cantu, Tokjo.

Czasownik requerer (prosić) w czasie teraźn. trybu oznajm. odmienia się: requeiro, requeres, requer, requeremos, requereis, requerem (proszę itd.).

Żeńskie są bardzo liczne i dotychczas się odmieniają według własnej, V deklinacji np. moc, rzecz Kśw., obow', otchłań Fl., [...].

§ 66. Męskie nazwiska na -o od XVII w. odmieniają się według wzoru deklinacji żeńskiej: Jagielle Błaż. 50 b, natomiast w XVI w. mają końcówkę owi: Jagiełłowi Bis. 380, 386.