terminów gramatycznych online
słowo pierwotne czasownik
Język: polski
- Część II. O Słowie: Mucz/1825
- Część druga prawideł gramatycznych, czyli odmiennia: Szum/1809
- Dodatek trzeci: Szum/1809
- Etymologia: Mał/1879
- Etymologia (Słoworód): Mał/1863
- Fleksja czyli nauka o odmianach: Kr/1897
- Inne słowa: Oż/1883
- Nauka o formach (Flexya): Mał/1863, Mał/1879
- O Składni: Rew/1845
- O Słowie: Malin/1869
- Objaśnienie terminologii: Morz/1857
- Rozdział VII. O słowie: Szt/1854
Cytaty
Słowa jednotliwe są więc razem i pierwotne (primitiva), a częstotliwe razem też i pochotne (derivativa).
Pierwotny, primitivus.
Słowa polskie, tak jak i inne części mowy, co do zewnętrznej formy uważane, dzielą się na piérwotne [...] np. legł; i na pochodne [...].
Słowa piérwotne i pochodne oznaczające: szukanie, badanie, pragnienie, oczekiwanie, litowanie się, udzielanie, wzbranianie, rządzą przypadkiem 2gim, np. Szukał brata, badał winowajców, wybadał świadków [...].
Słowa piérwotne są te, które od innych wyrazów nie pochodzą, np. dać, pisać, gryść i t. d.
Piérwotnik .... Piérwiastek, (osoba trzecia liczby pojedynczéj, rodzaju męskiego, czasu przeszłego, trybu oznajmującego), słowa piérwotnego, niepochodnego.
Takie słowa, których źródłosłów jest zarazem pierwiastkiem, nazywamy pierwotnemi czyli pierwiastkowemi; ich źródłosłowy zdradzają się jako pierwiastki już przez to, że są jednozgłoskowe; np. pad (w słowie paść), piek (w słowie piéc), dъm (dąć), itd.
§. 500. Słowa są albo pierwotne (pierwiastkowe), albo pochodne (źródłosłowowe), §. 348. Słowa pierwotne stanowią klasę Iszą; w ich źródłosłowie nie ma żadnego przyrostka, albowiem jest nim zawsze samże pierwiastek.
Tym niedostatkiem czasu teraźniejszego różnią się słowa dokonane i jednotliwe od słów niedokonanych i częstotliwych, których forma czasu teraźniejszego oznaczá zarazem czynność trwającą w teraźniejszości; np. pise [...]. Wszystkie słowa pojedyńcze czyli niezłożone s przyjimkiem, tak piérwotne, jak pochodne, oprócz wymienionych pod nrem 3im i słów jednotliwych, są słowami niedokonanemi.
Jeżeli słowo pojedyńcze prócz zakończeniá składá się tylko s samego piérwiastku, jako to: bodę […] itd., których piérwiástki są: bod […], to takowe słowa są piérwotne […].
Prof. Smith, Duńczyk, w swojéj Gramatyce Języka Polskiego dzieli spájanie polskie na oddziały, s których jeden obejmuje spájanie słów piérwotnych, drugi słów pochodnych […].
I Klasa.
§. 254. Obejmuje SŁOWA PIERWOTNE, których temat (zawsze jednozgłoskowy) jest zarazem i ich pierwiastkiem. Co do znaczenia, mamy tu równie słowa przechodnie jak i nijakie, np. pleść, iść.
§. 413. Zgodzi się na to pewnie każdy, że słowa t. zw. pierwotne (§. 254) są to czasowniki nie tylko budową swoją z pomiędzy wszystkich najprostsze, ale i co do wieku najstarsze. Obecnie tworzą one zasób, liczebnie wcale szczupły, naszéj klasy I: niegdyś było ich nierównie więcéj.
Do tego prawidła należą same tylko słowa pierwotne i jednotliwe; a pochodne i czynność częstotliwą wyrażające do pierwszego prawidła działu drugiego panującego najwięcej w całej mowie polskiej.
W tych i tym podobnych razach osnowa słowna pochodzi bądź od osnowy imiennej, bądź od pierwiastku, zmienionych za pomocą przyrostków: a, i, e, na, i t. p. Powstałe z tych osnów słowa nazywamy pochodnemi, w przeciwstawieniu do tych, których osnowa równa pierwiastkowi, które noszą nazwę słów pierwotnych, jak np. wieźć, nieść, dać, bić, i t. p.
Pomiędzy słowami tej konjugacji odróżniamy: 1) pierwotne, to jest utworzone wprost od pierwiastku za pomoeą, przyr. a, jak: db-am, drg-am, łkam, ufam (stpol. upwam),... 2) pochodne odimienne, np. słuch-am, dział-am, pamięt-am, korzyst-am,... 3) pochodne częstotliwe, jak: byw-am, ukryw-am, mawiam, miewam, rozmyślam, pomagam, i t. p.