wyraz złożony derywat, wyraz pochodny

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Kop/1783
• Sier/1838
• Kurh/1852
• Mał/1863
• Trz/1865
• Kam/1870
• Mał/1879
• Malecz/1882
• Oż/1883
• Łoś/1918
• Kon/1920
• ZwO/1924

Po téj césze [podobności głosek] poznaje się źrzódłosłów w wyrazach nawet złożónych [...].

Poznáwszy práwdziwé zasady źrzodłosłowu, następującé Prawidła zachować w nim należy:

1. Zebrać w porządny szereg wszystkié wyrazy podobné sobie, tak niezłożoné jak złożoné.

Dwie tylko spółgłoski z, w, łączą się w jednéj zgłosce z następującą po nich j w wyrazach złożonych np. jechać, wjechać, zjechać.

Spółgłoska z nie podlega zamianie w wyrazach złożonych; gdy, wchodząc w ich skład, stoi tuż przed spółgłoską słabą lub płynną, albo przed jedną ze spółgłosek mocnych s sz ś, np. zdać, zburzyć, zliczyć, złożyć, zstąpić, zsadzić, zszyć, zsiąść.

Ta jest różnica między wyrazami pochodnemi a złożonemi, że w wyrazach pochodnych przybywa zwykle na końcu, a czasem nawet ubywa jedna lub więcéj głosek albo zgłosek, które nie stanowią osobnego wyrazu, i same przez się żadnego nie mają znaczenia np. dwoje, czworo, drukowanie, druk, pochodzą od pierwotnych wyrazów: dwa, cztéry, drukować; lecz ani przybyłe na końcu tych pochodnych wyrazów je, ro, ani ubyłe ować nie stanowią osobnego wyrazu, i same przez się nie mają żadnego znaczenia.

W wyrazach złożonych kréskuje się ó w zgłoskach pół, ów, bój, tudzież dwój, trój, czwór, gdy po nich następuje spółgłoska, np. półmisek, naówczas, zabójca, podwójny, poczwórny, trójkąt i t. p. (**)

W takich tylko razach znajdujemy z niezmiękczone przed następującymi po niém miękkimi, gdzie jest wyraz złożony i gdzie tę złożoność wyrazu wszyscy jeszcze czujemy; jak np. zmienić, zmiłuj się, zmięknąć, zwinny, zwietrzyć [...] itd. — Gdzie zaś już straciliśmy to poczucie, że to wyraz złożony, tam się zmiękczenie i tu nawet znachodzi, np. śpiew, śpiewać, ścisnąć, uściśnienie, ścisk itp.

W niektórych jednak złożonych wyrazach tak starosłow. jak i pol. zachowało się wą: vą-tùkù (wą-tek = to, co się w-tacza), vą-trìnì (wewnętrzny) zam. piérw. au-tar-ina-ja, co jest przymiotnikiem z wyższego stopnia an-tar przyrostkami ina + ja utworzonym; wą-wóz zam. an-wóz, wą-doł zam. an-doł i t. p.

Wyrazy złożone z przyimków lub przyrostków rozdzielają się: albo w tém miejscu gdzie się przyrostek kończy a główny wyraz zaczyna, np. pod-lepić [...] albo w połowie głównego wyrazu, np. nadro-bić, podle-pić, rozwe-selić.

§. 538. Na pierwszém miejscu wymienić tutaj należy te wyrazy nasze złożone, w których składzie tworz naczołek czyli sam całego wyrażenia początek, przyimki i partykuły czyli tak zwane PRZYBRANKI, np. wy|bieg, u|bieg, za|biegi, prze|bieg, za|biegliwy [...].

Wyrazy złożone z przyrostków, rozdzielają się podług tychże przyrostków, np. pod-dany, nad-zorca, do-radca, nie-zdrowy, bez-czynny, ze-spolić, roz-ciągnięty, przy-mocować.

Źródłosłowy pierwotne Magać, Modź, wielką rolę odgrywają we wyrazach złożonych.

Wątpliwą też byłaby pisownia tych bardzo nielicznych wyrazów, o których niezawsze ma się pojęcie, że są złożonemi, więc np. wyraz pochodny od łac.»septentrionalis«jedni napiszą: septentrjonalny (j w zgłosce środkowej), inni zaś septentrionalny przez i ze względu na trion, trional.

W wyrazach złożonych, niebędących w powszechnem użyciu, których pierwsza część kończy się na i, zachowuje się to i przed samogłoską, np.poliarchja, poliandrja, poliedr, poliurja, demiurg, hemiopja. Dały się słyszeć zarzuty, że w Głównych zasadach jest niekonsekwencja, gdyż między wyrazami, na które rozciągnięto pisownię z j, umieszczono herezjarchę, jakby ten wyraz nie był złożony: herezi-archa. Otóż tu należy jeszcze zaliczyć wyrazy: eklezjarcha, matrjarchat,matrjarchalny, patrjarcha, patrjarchat, patrjarchalny, po części dlatego, że pierwsza ich część przypomina takie wyrazy jak herezja, eklezja, patrja, czy to używane w języku polskim dzisiejszym lub dawnym, czy tez znane szerszemu ogółowi w brzmieniu łacińskim (eklezja).

Oddziela się składowe części wyrazu złożonego: prze-rwać, roz-strzelać, nad-użyć, wy-drwić, naj-lepszy, nie-szczęście i t. p.

R, brzmi jak dwa rr: na początku wyrazów, n. p. rio (rriu, rzeka); gdy stoi po literze n, n. p. genro (ziéńrru, zięć); i w wyrazach złożonych, n. p. prorogação (prorrogasaął, przedłużenie: pro-rogação).