wyraz pochodny

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Kop/1780
• Kop/1783
• Kop/1785
• Gott/1787
• Ant/1788
• L/1807–1814
• Szum/1809
• DwBg/1813
• SkorM/1816
• Kop/1817
• Jak/1823
• Mucz/1825
• SkorM/1828
• Rozp/1830
• Sier/1838
• Rew/1845
• Desz/1846
• Kurh/1852
• Szt/1854
• SWil/1861
• Mał/1863
• Malin/1869
• Czep/1871–1872
• Mał/1879
• Oż/1883
• Jes/1886
• Grub/1891
• Uchw.AU/1891
• Kr/1897
• SW/1900-1927
• Król/1907
• Kr/1917
• Łoś/1918
• Rozw/1923
• Łoś II/1925
• Gaert/1927
• Kl/1939

W niepewności, jak się co pisze, poradzić się naprzód Słownika: powtóré, uważać piérwotné lub pochodné wyrazy np. bydź, gryźć, kłaśdź, chléb: a nie być, gryść, kłaść, chlép; gdyż w pochodnych piszémy, będę będziesz, gryzę gryziesz, kładę kładziesz, chleba.

Przez Źrzódłosłów, rozumié się włáściwie wszelki wyráz piérwotny, z którégo wyrazy pochodné, jak wody ze źrzódła płyną. W tém znaczéniu wyráz Ojciec, Pater, jest Źrzódłosłów, bo od niego idą té wyrazy: ojcowski, ojczysty, ojczyzna, ojczym: patrĭus, paternus, patrĭa, patrŭus, patratus, patro, patricĭus, patrimonĭum, patrimus, patrisso, patrocinĭum Patronus.

W znaczéniu przenośném, Źrzódłosłów znaczy naukę o piérwotnych czyli źrzodłosłówowych wyrazach. Nauka ta zowie się po Grecku Etymologĭa, to jest nauka o początku, albo o źrzódle słowa.

Wyrazy tedy pochodné, poznają się przéz piérwotné.

Skąd Łacinnicy pochodny wyráz divinus powiększali przez stopnie Grammatyczné divinior, divinissimus np. divina quaedam atque inaudita authoritas atque Virtus.

[...] uczę dzieci, jak roztropnie z wyrazów pochodnych, poznáwać mają piérwotny,

Pokazuję dziecióm co jest Słoworód tak co do imiéniá, jak co do rzeczy, i że jest odwrotną Etymologiią, to jest nauką pokazującą, jak wyrazy pochodné rodzą się z piérwotnych.

Głoski wyrazów pochodnych, nigdy się nie odmieniaią, ale się tak piszą, iak ich pierwotne wyrazy, od których pochodzą [...].

A. Brzmi jak e krótkié i ściośnioné [...] Wyłącza się regard wzgląd rigard z swojémi [wyrazami] pochodnémi, gdzie brzmi jak a z podniesieniem głosu.

Wyłączaja się Cofee Kawa Kafi, threepence trzy soldy tripens w których [ee] brzmi jak i krótkié, takoż [wyrazy] pochodné od free, agree, see, w których brzmi jak ie wymawiając e krótkié i ściśnioné, n.p. freer wolniéjszy frier.

ZRZÓDŁOSŁÓW, -u, m. [...] Przez źrzódłosłów rozumie się: 1. , wszelki wyraz pierwotny, z którego wyrazy pochodne, jak wody ze źrzódła płyną [...]; 2., nauka o pierwotnych czyli źrzódłosłowowych wyrazach, etymologiia. Kpcz. Gr. 3, 29.

Dla piękniejszej harmonii i większej rozmaitości głosów zamieniają się niektóre głoski polskie, w stopniowaniu, czasowaniu i tworzeniu wyrazów pochodnych od pierwotnych.

Powtore, znaczenia tego z zupełną pewnością nauczyć się nie można, jeżeli przekładający nie zdoła oddzielić wyrazów pierwotnych (radicales) od pochodnich, czyli, co na jedno wychodzi, jeżeli nie zdoła przemienić wiersza na prozę i o wyrazach z których się składa podług źródłosłowów, sądzić.

Księga czwarta traktuje o pochodzeniu wyrazów i na cztery rozdziały jest podzielona. Pierwszy zawiera w sobie wyrazy pierwotne, czyli takie które prosto z źródłosłowów pochodzą, drugi wyrazy pochodnie (Derivativ), trzeci złożone, czwarty nakoniec o rodzajach imion podaje prawidła.

Prócz wyłusczonych w piérwszej części wyrazów, jako to: piérwotny, pochodny, niedokonany, dokonany etc. te jescze wyrazy wyłusczéniá potrzebują: Jednoznaczny, to jest znaczący jednę tylko rzecz, np. Słońcé. Wieloznaczny, to jest więcéj znaczący, np. głowa, kamień, etc. Bliskoznaczny, np. lubić, kochać. Łączny, jest Przymiotnik z Rzeczownikiem swoim, np. urodzajná ziemia. Rozłączny, jest Rzeczownik z Przymiotnika zrobiony, np. urodzáj ziemski Przenośny, to jest od znaczéniá jednéj rzeczy do drugiéj przeniesiony, np. od głowy ludzkiéj, do cukrowéj.

Każdy wyráz pochodny, má coś sczególnégo w swojém znaczéniu: ale też ma coś i znaczénia pierwotnégo.

W tém porównywaniu jeżeli nie zaniedbają notować pierwiastków, wyrazów i słów od nich pochodnich, jako też przedników i przyrostków w odmianach imion czyli wyrazów i słów dostrzeganych, a uznają wraz ze mną, że te wszystkie odmiany od wspólnéj pochodzą mowo-matki.

Dla tych nawet nie wielu uczonych, którzy się trudnią etymologią, powinno być rzeczą obojętną, do którego pierwiastku teraźniejsi pisarze odnoszą wyraz pochodny.

POCHODNE wyrazy. Obacz Wyrazy.

WYRAZY pochodne; mogą służyć do rozwiązania wątpliwości wpi sowni, 199.

Nazywamy [wyrazami] pierwotnemi wyrazy, które od żadnych innych nie pochodzą, a pochodnemi te, które pochodzą od pierwotnych np. ojciec jestto wyraz pierwotny, a od niego pochodzące: ojcowski, ojczysty, ojczyzna, są [wyrazy] pochodne.

Wyrazów pochodnych jest nierównie więcéj, niż pierwotnych; bo niektóre wyrazy pierwotne mają po kilkadziesiąt lub nawet po kilkaset [wyrazów] pochodnych, a nie masz pierwotnych, od którychby żadne inne nie pochodziły.

Jeżeli między dwoma lub więcéj wyrazami zachodzi wyraźne podobieństwo, nie tylko co do formy, ale i co do znaczenia; tedy niewątpliwą jest rzeczą, iż jeden z tych wyrazów jest pierwotny, a inne [wyrazy] pochodne.

Aby zaś pomiędzy wyrazami sobie pokrewnemi rozpoznać [wyrazy] pochodne od pierwotnych, trzeba uważać, że pierwotne są zwykle krótsze; bo z nich najwięcéj się formują [wyrazy] pochodne przez przybyt prosty lub połączony z zamianą, a nawet z przekładem np. ojciec jest wyraz krótszy od ojcowski, ojczysty, ojczyzna.

A jeżeli niektóre wyrazy pochodne znajdą się krótsze od swoich pierwotnych, tedy niewątpliwą jest rzeczą, iż one się uformowały przez ubyt, który tu wszakże nader rzadkim bywa np. pismo, druk.

Możnaby ogólnie powiedzieć, że te wyrazy są pierwotne, które piérwéj weszły do mowy, a pochodne, które późniéj zostały wprowadzone i uformowane z dawniejszych; czego wszakże dojść trudno.

Jeżeli dwa lub więcéj wyrazów jedno i toż samo znaczą, a odmienne są tylko zakończeniem, nie można jednego z nich uważać za pierwotny, a innych za [wyrazy] pochodne, bo w pochodzeniu wyrazów jednych od drugich nie zachodzi tożsamość, ale tylko podobieństwo czyli blizkość znaczenia.

Widzieliśmy, jak w formowaniu wyrazów pochodnych z pierwotnych zachodzą rozmaite odmiany, mianowicie co do głosek środkowych i końcowych. Takowe odmiany pochodzenia zowią się z greckiego etymologiczne.

Ta jest różnica między wyrazami pochodnemi a złożonemi, że w wyrazach pochodnych przybywa zwykle na końcu, a czasem nawet ubywa jedna lub więcéj głosek albo zgłosek, które nie stanowią osobnego wyrazu, i same przez się żadnego nie mają znaczenia np. dwoje, czworo, drukowanie, druk, pochodzą od pierwotnych wyrazów: dwa, cztéry, drukować; lecz ani przybyłe na końcu tych pochodnych wyrazów je, ro, ani ubyłe ować nie stanowią osobnego wyrazu, i same przez się nie mają żadnego znaczenia.

Z wyrazu Głoskownia, każdy ziomek myślący, gdy się uda do źródłosłowu czyli Etymologii: głos, i do [wyrazów] pochodnych: głoska, głoskowy, głoskowość i t. p. odgadnie znaczenie, i potrafi z niego zdać sprawę. — Z wyrazu Grammatyka, nikt bez znajomości języka Greckiego nie dojdzie, co znaczy.

Na koniec we śrzodku tych i od nich pochodnych wyrazów: Agniészka, biéda, cérować, céwka, chléb, chléw, [...].

W zdarzonéj wątpliwości przy użyciu tych liter, należy się radzić źródłosłowu, to jest formować odmiany grammatyczne, albo téż dobierać wyrazy pierwotne i pochodne takim sposobem, iżby brzmienie wątpliwej głoski wybitniéj się okazało. I tak pisać należy sen, kończ, róg, Kraków, chleb, obowiązki (a nie sę, kącz, ruk, Krakuf, chlip, obowiąski) bo głoski wątpliwe dają się dobitnie słyszeć w wyrazach snu, koniec, rogowy, Krakowa, chleba, obowiązek.

[…] Jeżeli zaś po piérwiástku następują przed końcówkami pogłosy, np. rodny […], których piérwiástki są: rod […], a pogłosy: n, j, u, e, takowe wyrazy nazywámy pochodnemi (derivativa) […].

[...] Piérwotnikiem nazywámy temát, od którego się urábiá za pomocą pogłosu wyráz pochodny, a ten temát może być tak gołym piérwiástkiem, jak i piérwiástkiem już połączonym z jinną spółgłoską pogłosową, lub z nágłosem [...].

Przeciwnie śmierć i cześć, jako zawierające w sobie nie tylko pierwiastek wraz z końcówką, lecz i przyrostek - liczymy już do pochodnych wyrazów, pochodników czyli formacyi drugiéj linii.

Pierwotniki te w pisowni powinniśmy prawidłowo pisać i zachowywać, nie przekręcać, ani przesadzać zmiękczaniem w pochodnych wyrazach: bo mowę nie jasną i brzydką czynią, niektórzy lubownicy przesadnego miękczenia.

Wyraz: trzeba był dawniéj rzeczownikiem i znaczył tyle, co: ofiara, konieczność, niczém się téż nie różni od swego [wyrazu] pochodnego: potrzeba.

По происхожденію слова бываютъ: коренныя pierwotne, и производныя pochodne. [...] 2. Производныя происходятъ отъ коренныхъ, напр. radość, radować, radosny, radośnie; żałość, żałować, żałosny.

Wyjątek stanowią tylko wyrazy, jak odejść, podejść, rozum i od niego pochodne, które tak dzielimy: o-dejść, po-dejść, ro-zum, ro-zumny, ro-zumować i t. d., a to z przyczyny, że już zupełnie straciliśmy poczucie, iż to wyrazy złożone.

Pierwotny [...] 1. początkowy, pierwiastkowy, najdawniejszy, najstarszy [...] Wyrazy pierwotne i pochodne.

G 1. jęz. spółgłoska tylno-językowa (gardłowa) twarda, głośna a. dźwięczna i wybuchowa (grać, godny, ciągły...). Na końcu wyrazów i przed głoskami cichemi ma brzmienie cichego k (róg twardy, stóg siana). Przed samogłoskami i i e w języku polskim ma brzmienie miękkie g', które przed i w piśmie wyraża ś. przez g, a przed e - przez gi (giermek, geniusz, zgiełk), podobnie przed ą i ę w wyrazach giąć, gięty i pochodnych.

Wyraz, u, lm. y [...] 3. słowo, brzmienie jedno- lub kilkugłoskowe, jako znak pojęcia: Wszelki głos człowieczy, wyrażający jakiekolwiek wyobrażenie, zowie się wyrazem. Kopcz. Wszelki W. mowny znaczy jakieś wyobrażenie myślne. Kopcz. W. kunsztowny, naukowy, terminus technicus, wyrazosłów. Perz. Znaczenie wyrazu. W. pierwotny, pochodny, swojski, cudzoziemski, przestarzały, naukowy ( = termin naukowy), rubaszny, gminny. W. utarty. Tworzyć wyrazy. Budowa wyrazów. W. dwuwykładny. Troc. (= homonim). W. podły, wysoki, lekarski, łowczy. Troc. W. żartobliwy. Troc.

[...] wyrazy zaś pochodne od nazwisk obcych spolszczyć: wina bordoskie, bajronizm itd.

Bez względu na budowę etymologiczną, stosujemy przy dzieleniu wyrazów zasadę zwyczaju z pominięciem etymologji w następującyhch wyrazach i pochodnych: czę-sty, o-so-bi-sty ...fi-zjo-lo-gja ... kartofle...

Chociaż ó w wymawianiu dzisiejszym nie różni się od u, dla uwydatnienia jednak, że dźwięk ten powstał z pierwotnego o, o czym zwykle poucza porównanie danego wyrazu z innemi pochodnemi [wyrazami], np. stół — stołu, stolik..., piszemy ó.

Wątpliwą też byłaby pisownia tych bardzo nielicznych wyrazów, o których niezawsze ma się pojęcie, że są złożonemi, więc np. wyraz pochodny od łac.»septentrionalis«jedni napiszą: septentrjonalny (j w zgłosce środkowej), inni zaś septentrionalny przez i ze względu na trion, trional.

I otóż w całym szereguwyrazów występuje tu i na miejscu ь [...] kriktis (w pochodnych).

Ale jak wykazują wyrazy mleko wlekę plewa i podobne, zwłaszcza zaś plon ze swem l, trudno stare oboczności śledziona || słodzona słozona, także mleziwo || młodziwo młozawo (pochodne od * melza), mlostka || młost, mlekita || młokita st. Mlekicie || Młokicie sprowadzać do jednolitej formy z rozszczepionem tylko wedle następstwa l na l || l'. Ale czy one rzeczywiście polegają tylko na t. zw. etymologji ludowej lub odziedziczonej apofonji? t. z. na odziedziczonej oboczności.