samogłoska otwarta

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Kop/1780
• Kop/1783
• Kop/1785
• Ant/1788
• Szum/1809
• DwBg/1813
• Kop/1817
• Jak/1823
• Mucz/1825
• Bor/1830
• Rozp/1830
• Sier/1838
• Żoch/1838
• Desz/1846
• Szt/1854
• Łaz/1861
• SWil/1861
• Mał/1863
• Kam/1870
• Czep/1871–1872
• Lerc/1877
• Mał/1879
• Malecz/1882
• Jes/1886
• Kr/1897
• SW/1900-1927
• Nitsch/1923
• Łoś III/1927
• Kor/1961

Samogłoski, albo są otwarte, albo ściśnione, albo dwugłoskę lub trójgłoskę składające.

Samogłoski a, e, o, gdy są otwarté, nic się nad niémi nie pisze np. panowie: gdy są ściśnioné, pisze się nad niémi znamié prawé np. tén, mój, kráj.

W szczególności mówiąc, mámy w Polszczyznie Samogłoski otwarté, ściśnioné i nosowé [...].

Kto się więc o téj práwdzie chce przeświádczyć, niechaj raczy nakłonić ucho swojé na dzwięk, a oko natężyć na usta, gdy otwarté a ściśnioné samogłoski wymáwiają.

Jeżeli znamionujémy nosowé Samogłoski ą, ę, przeto że się przygłosém od innych róznią, zacoż Samogłoski ściśnioné, á, é, ó, rożniącé się w wymáwianiu od [samogłosek] otwartych, a, e, o, nié mają być kréskowané?

Poddzielam Samogłoski na otwarté i ściśnioné, przez wzgląd na otwór ust przy ich wymáwianiu [...].

Pokazuję: 1. gdzie się mają pisać Głoski większé 2. gdzie się mają pisać Samogłoski otwarté, gdzie ściśnioné, gdzie nosowé, gdzie i, y, j 3. gdzie pisać Dwugłoski lub Trójgłoski. 4. gdzie pisać Spółgłoski już twardé, już miękkié, a gdzie podwójné.

Tu się jaśnié poznaje, co są i skąd tak się zowią u Polaków Samogłoski nosowé, ściśnioné i otwarté (nasales, crassae et subtiles).

Au. Brzmi jak a otwarté n.p.cause sprawa Kaz [...].

Nie ma żadnego innego języka, który by się mógł poszczycić, jak polski, tylą gatunkami głosów średnio- i zupełniotwardych, miękkich pojedyńczych i złożonych; który by tyle miał samogłosek jako to czystych, nosowych, otwartych, ścisnionych, krótkich, długich, i złożonych z nich dwó- i trzygłosek.

A, samogłoska, kar[ta] 1, otwartá 139.

Samogłoski […] albo są otwarte, albo ściśnione.

Z żadnéj grammatyki łacińskiéj nie mógł się dowiedziéć [Parkosz] o otwartych i ściśnionych samogłoskach: czytał w nich tylko, że każda samogłoska może być długa lub krótka (longa vel brevis), i to zastosował do pisma polskiego.

[...] jeżeli spółgłoska po ściśnionéj samogłosce następująca, od niéj się odłączy, ściśniona samogłoska zamienia się na otwartą: płód pło-du, rój ro-ju (patrz str. 24–25).

Mamy samogłosek dziesięć: a, o, u, e, y, i, ó, é, ą, ę; te zaś dzielą się na [samogłoski] otwarte, ściśnione i nosowe.

Otwartych [samogłosek] jest sześć: a, o, u, e, y, i, z których każda wymawia się zawsze jednakowo, i mniéj więcéj otwartemi ustami np. dla, domu, przebyli.

Samogłoski czyste, czyli otwarte a, i, o, u, y, spółgłoski twarde, zmiękczone a nawet i miękkie niektóre, ponieważ się dobrze wymawiają od całego narodu; łatwo więc i w piśmie oddane będą.

Samogłoska, i, lm. i, ż. gram. brzmienie głosowe nie odbite na wargach lub podniebieniu, wyrażające się przy pomocy samych płuc i krtani, mogące miéć pewną długą trwałość i samo przez się mogące się wydać w głosie, skąd i wzięło nazwanie. Samogłoski są: a) grube, a, ą, o, u, y, b) cienkie, i, e, ę, z których dwie ostatnie zowią się także średniemi. Z tych, samogłoski e, o, zowią się otwartemi, dla odróżnienia od é, ó, które mają nazwę ściśnionych; (dawniéj mieliśmy i a ściśnione, lecz to wyszło z użycia); samogłoski zaś ą, ę, zowią się nosowemi, dla tego, że w części przez nos się wymawiają. Nadto e zowie się też samogłoską podręczną, dla tego, że raz się wyrzuca, drugi raz wstawia dla złagodzenia brzmienia, np., sosny, sosen, i t. p.

[...] Przemian samogłosek otwartych e, o, ę, w ściśnione é, ó, ą, a ściśnionych w otwarte nie można pod ścisłe prawidła bez licznych wyjątków podciągnąć. Ta nieprawidelność zdaje się stąd pochodzić, że samogłoski e, o, wtenczas przechodziły w staréj polszczyźnie w é, ó ściśnione, gdy przez położenie swoje stawały się długiemi. Podobnież kreskowano długie a. Dziś, kiedy iloczas (prozodja) zaginął, i zwyczaj co do brzmienia ściśnionych é, ó się zmienia, nie możemy przemian tych samogłosek pod ścisłe podciągnąć prawidła. Co do ę, ą, rzecz się ma inaczéj, te bowiem z natury swéj są długiemi samogłoskami [...], ale częstokroć nie są żródłowemi, stąd pochodzi ich nieprawidelność [...].

To upowszechnienie się e otwartego zamiast ściśnionego doszło do tego stopnia, że wielu pisarzy, nie wiedząc już, gdzie pisać e otwarte, a gdzie kreskowane, zupełnie je kreskować zaniedbali. Zupełnie to samo stało się w XVIII wieku z a kreskowaném. To przechodzenie samogłosek ściśnionych w otwarte, nie jest psuciem się, lecz postępem języka [...].

Rozróżniamy brzmienia samogłosek e i o niekréskowanych czyli otwartych, i kréskowanych czyli pochylonych (ścieśnionych). Brzmienia nasze pochylone były w najdawniejszej polszczyżnie długiemi samogłoskami.

Samogłoski dzielą się na otwarte, jakiemi są: a, e, o, u, y, gdyż je otwartemi usty wymawiamy; nosowe jak: ą, i ę, które się jakby przez nos wymawiają, i ścieśnione.

Wyrazy, zakończone na spółgłoskę mocną, mają w ostatniéj zgłosce samogłoskę otwartą, a jeżeliby była pochylona, to ona nie przechodzi na otwartą w odmianie wyrazu; nosowe również nie zmieniają się […].

[…] Przeciwnie gdy wyraz dwózgłoskowy lub wielozgłoskowy skraca się przy odmianie o jednę zgłoskę, przez odrzucenie samogłoski końcowéj, otwarte pochylają się na ścieśnione […]; gdy jednak przy takiém skracaniu wyrazy samogłoska wypadnie przed mocną spółgłoską, lub płynnemi m, n, pochylanie zwykle nie ma miejsca [...].

§. 31. Z kolei mamy teraz pomówić o samogłoskach POCHYLONYCH i niepochylonych czyli OTWARTYCH.

Pochylonymi brzmieniami w dzisiejszym stanie naszego piśmiennego języka jest é, ó, i ą względnie do e, o, i ę, które wraz z całą resztą samogłosek wymawiają się otwarto - podczas gdy brzmienie tamtych od e pochyla się ku i, od o ku u, jakby półtony pośrednie między tymi całkowitymi tonami.

Samogłoski polskie dzielimy na otwarte: a, e, o, u, nosowe: ą, ę, cienkie: i, grube: y, pochylone: e, ó; wszystkie zaś inne litery zowią się spółgłoskami.

Między samogłoskami wyróżniamy: 1) [samogłoski] czyste (otwarte): a, e, i, o, y; 2) nosowe: ą, ę; 3) ściśnione (oznaczane u góry kreską): ó, e.

Samogłoski a, e, o nazywamy jasnemi albo otwartemi w przeciwstawieniu do odpowiednich samogłosek ścieśnionych, inaczej pochylonych.

Samogłoska, i, lm. i, X Samobrzmiączka ton wywołany przez powietrze wychodzące z płuc przez tchawicę i krtań i wywołujące to lub inne brzmienie, stosownie do formy, jaką wtedy przybiera jama ustna: Samogłoski czyste i nosowe, ścieśnione a. pochylone i otwarte. Iloczas samogłosek.

O 1. samogłoska jasna a. otwarta, wymawiana przy okrągłym ułożeniu warg, np. oko, on, pole, nowość.

E 1. samogłoska podniebienna a. wąska, w dzisiejszym języku piśmiennym zawsze jest otwarta, jasna. W dawnej polszczyźnie i w gwarach zachodnich dotąd daje ś. słyszeć i é pochylone, pośrednie między e i i, przechodzące w innych gwarach w czyste i, y, np. gniew-gniéw-gniw, umierać-umiérać-umirać, brzeg-brzég-brzyk itp. w piśmie aż do niedawnych czasów oznaczano je przez é. Oprócz czystego e jest jeszcze e nosowe, wyrażane w piśmie stale znakiem ę, np. język, niosę, pracę. Ani od e ani od ę żaden wyraz polski ś. nie zaczyna oprócz kilku wykrzykników.

Narzecze kujawskie należy swą stroną głosową do Polski centralnej: nie ma, w niem żadnej z wymienionych wyżej cech typowo wielkopolskich, występuje natomiast do kresu doprowadzone zwężenie samogłosek ścieśnionych (wraz z nosowemi i z [samogogłoskami] otwartemi przed N).

§ 160. To samo zachodzi w zakresie tematów miękkich, przyczem dawne imiona na -ije miały w G. sg. końcówkę -ā długie, potem -á pochylone, które w języku literackim znowu z czasem stało się a otwartem, niepochylonem.

Podobną popularność, jaką za czasów Oświecenia zyskał podręcznik Kopczyńskiego, w drugiej połowie dziewiętnastego wieku osiągnęła gramatyka A. Małeckiego [...].

Phonetica — głosownia, litera vocalis a, e, o — otwarta, á, é, ó — pochylona [...].