terminów gramatycznych online
samogłoska otwarta
Język: polski
- Część I. O wymawianiu. Podział liter (głosek): Jak/1823
- Część II. Rozdz. 1. Wiadomości z głosowni i etymologii: Jes/1886
- Część III. Pisownia: Mucz/1825
- Dialekty języka polskiego: Nitsch/1923
- Głoski, znamiona, i wymawianie: Bor/1830
- Głosownia: Kr/1897, Mał/1863, Mał/1879, Lerc/1877
- IV. Rozwój polskiej terminologii gramatycznej po Kopczyńskim: Kor/1961
- Nauka o głoskach: Łaz/1861
- O głoskach: Kam/1870
- O głoskach i dwógłoskach czyli o pisowni: Ant/1788
- O pisowni: DwBg/1813
- O samogłoskach. O znamionach nad samogłoskami (J. Mroziński): Rozp/1830
- Pisownia: Desz/1846
- Podział spółgłosek na twarde i miękkie oraz według narzędzi mownych. Zwątlanie samogłosek. Spółgłoski mocne, słabe i płynne. Pochylanie samogłosek: Czep/1871–1872
- Przypisy do Gramatyki polskiej: Szum/1809
- Wstęp: Malecz/1882, Szt/1854
- Zbiór abecadłowy rzeczy: DwBg/1813
Cytaty
Au. Brzmi jak a otwarté n.p.cause sprawa Kaz [...].
Nie ma żadnego innego języka, który by się mógł poszczycić, jak polski, tylą gatunkami głosów średnio- i zupełniotwardych, miękkich pojedyńczych i złożonych; który by tyle miał samogłosek jako to czystych, nosowych, otwartych, ścisnionych, krótkich, długich, i złożonych z nich dwó- i trzygłosek.
Samogłoski á, é, ó, gdy są ściśnioné i wymawiać się powinny ściśnionémi trochę ustami; piszą się ze znamiéniém prawém: gdy są otwarté i wymawiają się otwartszémi ustami; piszą się bez znamienia a, e, o: gdy są nosowé a wymawiané bywają przez wypusczénié trochę tchu czyli połową przez nos; piszą się z półmiesiączkiém u dołu ą, ę.
A, samogłoska, kar[ta] 1, otwartá 139.
Raz je bowiem otwarcie wymawiamy, np. cnota, dusza, zwyczaje, daje, rola, obłok [...] Nazywamy otwartemi samogłoskami.
Samogłoski […] albo są otwarte, albo ściśnione.
Z żadnéj grammatyki łacińskiéj nie mógł się dowiedziéć [Parkosz] o otwartych i ściśnionych samogłoskach: czytał w nich tylko, że każda samogłoska może być długa lub krótka (longa vel brevis), i to zastosował do pisma polskiego.
[...] jeżeli spółgłoska po ściśnionéj samogłosce następująca, od niéj się odłączy, ściśniona samogłoska zamienia się na otwartą: płód pło-du, rój ro-ju (patrz str. 24–25).
Samogłoski są czworakie, otwarte, ściśnięte, nosowe, i nierozłączne. 1e. Otwarte; a, e, i, j, o, u, y: nie mają znamienia, i otwarto się wymawiają: np. Znam ten list, on tu był pisany. 2e. Ściśnięte; é, ó, ze znamieniem i ściśniętemi wymawiające się ustami: [...] 3e. Nosowe; ę, ą, mają pod spodem ogonek i przez nos się wymawiają: np. Idę drogą. 4e. Nierozłączne są Dwójsamogłoski i Trójsamogłoski, a te się miesczą w jednej zgłosce czyli syllabie [...] Dwójsamogłoski; ia, ja, ie, je [...] biy, roy, wuy, stryy. Trójsamogłoski; iay, jay, iey, jey, juy, іаu; np. mien-iaj, mi-jay, wiey, mo-jey, wo-juy, miau-czeć.
Samogłoski czyste, czyli otwarte a, i, o, u, y, spółgłoski twarde, zmiękczone a nawet i miękkie niektóre, ponieważ się dobrze wymawiają od całego narodu; łatwo więc i w piśmie oddane będą.
Samogłoski [...] otwarte: a, e, o, u.
[...] Przemian samogłosek otwartych e, o, ę, w ściśnione é, ó, ą, a ściśnionych w otwarte nie można pod ścisłe prawidła bez licznych wyjątków podciągnąć. Ta nieprawidelność zdaje się stąd pochodzić, że samogłoski e, o, wtenczas przechodziły w staréj polszczyźnie w é, ó ściśnione, gdy przez położenie swoje stawały się długiemi. Podobnież kreskowano długie a. Dziś, kiedy iloczas (prozodja) zaginął, i zwyczaj co do brzmienia ściśnionych é, ó się zmienia, nie możemy przemian tych samogłosek pod ścisłe podciągnąć prawidła. Co do ę, ą, rzecz się ma inaczéj, te bowiem z natury swéj są długiemi samogłoskami [...], ale częstokroć nie są żródłowemi, stąd pochodzi ich nieprawidelność [...].
To upowszechnienie się e otwartego zamiast ściśnionego doszło do tego stopnia, że wielu pisarzy, nie wiedząc już, gdzie pisać e otwarte, a gdzie kreskowane, zupełnie je kreskować zaniedbali. Zupełnie to samo stało się w XVIII wieku z a kreskowaném. To przechodzenie samogłosek ściśnionych w otwarte, nie jest psuciem się, lecz postępem języka [...].
Rozróżniamy brzmienia samogłosek e i o niekréskowanych czyli otwartych, i kréskowanych czyli pochylonych (ścieśnionych). Brzmienia nasze pochylone były w najdawniejszej polszczyżnie długiemi samogłoskami.
Samogłoski dzielą się na otwarte, jakiemi są: a, e, o, u, y, gdyż je otwartemi usty wymawiamy; nosowe jak: ą, i ę, które się jakby przez nos wymawiają, i ścieśnione.
Wyrazy, zakończone na spółgłoskę mocną, mają w ostatniéj zgłosce samogłoskę otwartą, a jeżeliby była pochylona, to ona nie przechodzi na otwartą w odmianie wyrazu; nosowe również nie zmieniają się […].
[…] Przeciwnie gdy wyraz dwózgłoskowy lub wielozgłoskowy skraca się przy odmianie o jednę zgłoskę, przez odrzucenie samogłoski końcowéj, otwarte pochylają się na ścieśnione […]; gdy jednak przy takiém skracaniu wyrazy samogłoska wypadnie przed mocną spółgłoską, lub płynnemi m, n, pochylanie zwykle nie ma miejsca [...].
Jedna z nich czasem się kreskuje jak o, dlatego, że się pochyla w wymawianiu ku u, i z tej przyczyny nazywamy ją pochyloną albo ścieśnioną; nie pochylające się zaś w wymawianiu, zowiemy [samogłoskami] otwartemi, a tych nie kreskujemy.
§. 31. Z kolei mamy teraz pomówić o samogłoskach POCHYLONYCH i niepochylonych czyli OTWARTYCH.
Pochylonymi brzmieniami w dzisiejszym stanie naszego piśmiennego języka jest é, ó, i ą względnie do e, o, i ę, które wraz z całą resztą samogłosek wymawiają się otwarto - podczas gdy brzmienie tamtych od e pochyla się ku i, od o ku u, jakby półtony pośrednie między tymi całkowitymi tonami.
Samogłoski polskie dzielimy na otwarte: a, e, o, u, nosowe: ą, ę, cienkie: i, grube: y, pochylone: e, ó; wszystkie zaś inne litery zowią się spółgłoskami.
Między samogłoskami wyróżniamy: 1) [samogłoski] czyste (otwarte): a, e, i, o, y; 2) nosowe: ą, ę; 3) ściśnione (oznaczane u góry kreską): ó, e.
Samogłoski a, e, o nazywamy jasnemi albo otwartemi w przeciwstawieniu do odpowiednich samogłosek ścieśnionych, inaczej pochylonych.
Narzecze kujawskie należy swą stroną głosową do Polski centralnej: nie ma, w niem żadnej z wymienionych wyżej cech typowo wielkopolskich, występuje natomiast do kresu doprowadzone zwężenie samogłosek ścieśnionych (wraz z nosowemi i z [samogogłoskami] otwartemi przed N).
Podobną popularność, jaką za czasów Oświecenia zyskał podręcznik Kopczyńskiego, w drugiej połowie dziewiętnastego wieku osiągnęła gramatyka A. Małeckiego [...].
Phonetica — głosownia, litera vocalis a, e, o — otwarta, á, é, ó — pochylona [...].