terminów gramatycznych online
wyrzutnia w wyrazie i/lub mowie
Język: polski
- Cz. II. O wnętrzności języka polskiego. Rozdział II. O rodzeniu się słów, czyli słoworodzie: Kop/1817
- Część czwarta. Rzecz o zdaniach: Such/1849
- Nauka o głoskach: Łaz/1861
- Nauka o słowach i ich odmianach: Łaz/1861
- O ośmiu częściach mowy: DwBg/1813
- O pewnych zmianach w zdaniu złożoném: Gr/1861
- O postaciach grammatycznych: Kop/1780
- O postaciach mowy: Kam/1870
- O składni w ogólności: DwBg/1813
- O składni, czyli o należytém wyrazów ułożeniu: Ant/1788
- O zdaniu pierwotném czyli gołém: Gr/1861
- Oddział III. Wyjątek z gramatyki samskrytu: SkorM/1816
- Przypisy do grammatyki na klasę III: Kop/1783
- Rozdział II. O źrzódłosłowie: Kop/1783
- Rozdział III. O nieodmiennych częściach mowy: Kop/1778
- Rozdział III. O stopniowaniu przymiotników polskich i łacińskich: tudzież o postaciach gramatycznych: Kop/1785
- Rozdział IV. O składni: Kop/1783
- Składnia: Kurh/1852, Desz/1846, Łaz/1861
- Szczególne znamiona: SkorM/1828
- Słowniczek: Gaert/1927
- Słownik, cz. I (A - O): SWil/1861
- Słownik, cz. II (P - Ż): SWil/1861
- Słownik, t. 1: A-G: SW/1900-1927
- Słownik, t. 5: Próba-R: SW/1900-1927
- Słownik, t. 7: T-Y: SW/1900-1927
- Słownik, tom VI. i ostatni (U-Z): L/1807–1814
Cytaty
Opuszczenie domyślnej części mowy, zowie się u Gramatyków Wyrzutnią (Ellipsis).
Wyrzutnia, jest wyrzucénié głoski z jakiego wyrazu, albo wyrzucénié wyrazu jakiégo z mowy.
W wyrazach pochodnych złożonych tráfiá się nie tylko zamiana głosek, ale téż i Wyrzutniá jakiégo słowa, którégo domyślić się potrzeba, chcąc wiedziéć práwdziwy Źrzódłósłów, np. Sándomiérz, ma trzy źrzódła wyraźné: piérwszy Sán drugi do, trzeci mierzyć czyli dążyć, czwárty domyślny Wisła: bo to miasto Sandomiérz zbudowané jest niedaleko tégo miejsca, gdzie Sán do Wisły zmiérzá.
Wyrzutniá. Mowa długá, bywá pospolicie nudná, dlátego w językach jest Wyrzutniá łatwo domyślnych wyrazów, np. cóż na to? quid ad haec? domyślmy się odpowiadász, respondes.
[...] Wyrzutnią i to nazywać się powinno, gdy według narodowégo zwyczaju kilka wyrazów w jedén się zbijá, np. wiém, scio, zamiást wiadomy jestém, sciens sum [...].
Okoliczność Wyrzutni. Poniewáż Przenośnie piérwszą mają zasadę na podobności rzeczy do rzeczy, a dla krótkości mowy, wyrzucá się porównanié rzeczy z rzeczą, albo czasém zostawuje się porównanié ale niezupełné; przeto, jak pospolicie w Wyrzutni czynić zwykliśmy, domyślać się trzeba opuszczonych wyrazów.
Jako już Dodatniá powiększá mowę; tak ją Wyrzutniá skrácá: obiedwie rozsądną potrzebą mierzoné być mają.
[...] naukę więc o nich krótko tu dziecióm zbierámy, licząc cztéry tylko powszechné Postaci, Dodatnią, Wyrzutnią, Zamiennią i Cudzoziemczyznę.
Względem przysłówków znaczących liczbę, uważać potrzeba, że gdy po nich idzie Imie liczby pojedynczéj wyrażającé przeciąg czasu, między niemi i Imieniem kładnie się Przedimek niepewny a; in zaś przed wyrzutnią opuszcza się n.p. Once a week raz w tydzień. Lecz gdy Imie jest liczby mnogiéj w ten czas przyimek in kładnie się wyraznie, n.p. Once in three days raz, co trzy dni. Twice in hundred years dwa razy, co sto lat.
WYRZUTNIA, -i, ż., Gramm. wyrzutnia jest wyrzucenie głoski, z jakiego wyrazu, albo wyrzucenie wyrazu jakiego z mowy. Kpcz. Gr. 2, 23, ellipsis, cf. domyślnia.
W następujących mówiéniá sposobach: iść za mąż, postępować sobie brat za brat, siadać na koń, iśdź na źwierz, té Imiona: mąż, brat, koń, źwiérz, położoné bez przymiotnika, mają przez Wyrzutnią przypádek ten tak jak piérwszy.
Dla regularnégo formowaniá przypádków, a) wszystkié przymiotniki jakożkolwiek przez Wyrzutnią skróconé, trzeba kończyć w pjerw. przyp. na i lub y, np. srogi, godny itp.
Ujęcié słowa domyślnégo wpráwdzie, ale do sénsu i Składni potrzebnégo, jeżeli nie czyni żádney odmiany w Składni, zowié się Wyrzutniá, np. wielé lát zamiást przez wielé lát: jeżeli zaś zachodzi jaká odmiana w Składni dlá domyślnégo słowa; naténczas zowié się Syllepsis, np. Ignacy z Jáném z Andrzeja zrodzéni (ludzie); otwórzcie tam kto (o! ludzie): jeżeli na koniec trudno się domyślić opusczonégo słowa, a Składnia niezwyczajná podobná jest jakiému cudzoziemskiému językowi; zowié się to powszechnie cudzoziemczyzną.
Wyrzutnia jest wyrzucénie głoski z jakiégo wyrazu, albo wyrazu jakiégo z mowy.
Dialekt w którym są napisane Wedas, najstarożytniejszym i najprostszym zdaje się, lecz jest nader trudnym do czytania, z powodu wyrzutni (Elipsis) w wyrazach, które w nim panują, a częstokroć są wcale nienaturalnemi.
Stósownie więc zrobione bydź się zdają: Pisowniá, dodatniá, wyrzutniá.
Przypuściłbym jeszcze nierównie za rzecz słuszniejszą, aby poczynające अ a następujący wyraz, uważane było jak wyrzutnie (elipsis); [...].
Również i z tej myśli: "będąc przekonany o swej niewinności śmiało stanął przed sądem" jeżeli opuszczę będąc; nie zrobię wyrzutni: bo w drugim razie będzie się malowało większe o niewinności przekonanie.
Gwoli szczegółowéj mysli mówiącego, dla gładkości, dźwięczności, nadobności i jasności toku mowy, tudzież ze względów poetycznych przestawiamy słowa z porządku przyrodzonego. Kiedy atoli samo przestawianie słów owym potrzebom nie wystarcza, zamieniamy je w inne, wyrzucamy niektóre lub wstawiamy nowe; takie sprawy zowią się postaciami gramatycznémi, jak: zamiennia, wyrzutnia, dodatnia.
Umieszczone w zdaniu przydaném przymiotniki dzierżawcze czyli posiadalne mój, twój, nasz, wasz, oraz 2gie przyp. jego, ich [...], gdy z powodu wyrzutni stają się wyrazami okréślającemi, znaczącemi przyswojenie czego przedmiotowi zdania, zamieniają się na przymiotnik swój.
Np. Bez wyrzutni. Znalazłem książkę, która jest moją (czyli Która do mnie należy). Z wyrzutnią. Znalazłem książkę swoję (nie zaś moję).
Nieprzyjemnemu zbiegowi głosek można zaradzić, 1ód skracając zdania lub wyrażając je w zupełności [...]; 2re używając tak nazwanych postaci grammatycznych, jakiemi są: przekładnia (перемѣщенiе словъ); zamiennia (замѣненiе одного слова другимъ), dodatnia (прибавленiе словъ) i wyrzutnia (выпущенiе словъ). Przekładnia jest to zmiana miejsca wyrazów.
Wyrzutnia jest opuszczenie wyrazów, których się łatwo domyślić można. Np. To jest Salomon zam. ten człowiek tak jest mądry jak Salomon.
Domyślnia, ni, lm. nie, ż. gram. domyślenie się opuszczonego wyrazu, ob. Wyrzutnia.
Wyrzutnia, i, lm. ie, ż. gram. opuszczenie głoski w wyrazie lub też wyrazu w zdaniu, gdy to, co się opuszcza czyli wyrzuca, łatwe jest do odgadnięcia; np. kole(j)i, zrobię (tak) jak każesz; było w owym liście (napisano), i t. p.
Gdy przez utworzenie pochodnika zbiegnie się dwie lub więcéj spółgłosek, które trudno wygłosić, a zlać się ze sobą nie mogą, natenczas wyrzucamy z nich jedną lub dwie [...].Wyrzutnia jest u nas dwojaka: jedna tylko w mowie, druga w mowie i piśmie. a). Wyrzutnia mowna jest u nas rzadsza niż piśmienna, bo zwykliśmy tak pisać, jak mówimy, przeto nie wiele mamy wyrzutni mownéj przykładów, np. rzemieś(l)nik […]. b). Wyrzutni piśmiennej mamy bardzo liczne przykłady: ro(z)sada, je(st)żeli [...].
[...] Zaimki: mój, twój, swój skracają się przez wyrzucenie oj w tych przypadkach, w których więcéj, niż jednę zgłoskę mają, wyjąwszy w 1 i 5 p. l. m. w znaczeniu osobowo-męskiém. Gdzie j przed i zlewa się w i, tam samo o wyrzucamy, i Gdy przez tę wyrzutnię stanie i po twardej spółgłosce, przechodzi w y [...]. Krótszej postaci używamy jak w zaimkach osobistych [...].
Wyrzutnia. Mowa zyskuje na piękności, mocy i dobitności przez wyrzucenie ze zdania słów czczych i łatwo domyślnych, które ją niepotrzebnie rozwlokłą czynią [...].
O wyrzutni czyli domyślni w zdaniu pierwotném.
W zdaniu opuszczać można wyrazy tylko wtedy, gdy ich się z łatwością domyślamy.
Wyrzutnia stosownie użyta czyni mowę jędrną; bez niéj wysłowienie, chociaż poprawne, byłoby nierzadko rozwlekłém.
Wyrzutnia jest to opuszczenie takich wyrazów w zdaniu, których łatwo domyślić się można: Bądź szczęśliwy! zamiast: pragnę ażebyś był szczęśliwy!.
Przestawka, i, lm. i [...] 2. gram. przestawienie, przełożenie dźwięków w wyrazie: Dalej mówi o wyrzutni, wstawce, przestawce i ściąganiu dźwięków.
Elipsa, y, lm. y. 1 (w stylistyce) opuszczenie wyrazu w zdaniu, w y r z u t n i a [...]
Wyrzutnia, i, lm. e, Elipsa l. figura retoryczna, gdy mówca w zapale opuszcza jeden lub kilka wyrazów.
Wyrzutnia, p. zdanie III.
Zdania ze względu na budowę: A. pojedyncze (proste): a) zupełne: 1) nierozwinięte, np. rzemieślnik pracuje. 2) rozwinięte, np. pilny rzemieślnik pracuje ciężko. b) niezupełne wskutek elipsy (= wyrzutni) członu. 1) bezpodmiotowe, np. grzmi. 2) równoważniki zdań, np. Pożar! Tak!.