terminów gramatycznych online
słowo zwrotne
Język: polski
- Czasowanie: Bor/1830
- Części mowy odmienne: Malecz/1882
- Część I (wstępna): Jes/1886
- Część II. O Słowie: Mucz/1825
- Część II. Rozdz. 2. Odmiany. (Fleksya) : Jes/1886
- Część III. Składnia rządu: Mucz/1825
- Fleksja czyli nauka o odmianach: Kr/1897
- IV. Rozwój polskiej terminologii gramatycznej po Kopczyńskim: Kor/1961
- Mownia: Morz/1857
- O Składni: Rew/1845
- O Słowie: Malin/1869
- O słowie: Kam/1870
- O zdaniu pojedyńczym: Kras/1897
- O zdaniu wykształconém czyli określoném: Gr/1861
- Podział słów ze względu na podmiot. Zdanie twierdzące i przeczące. Spójnik: Czep/1871–1872
- Składnia: Mał/1863, Mał/1879
- Słowa: Desz/1846
- Słownik, cz. II (P - Ż): SWil/1861
- Słownik, t. 8: Z-Ż: SW/1900-1927
- Wiadomości wstępne: Kr/1917
- Znaczenie i życie wyrazów: Łoś II/1925
- Словопроизведенiе [Źródłosłów]: Grub/1891
Cytaty
Dwojakie mamy słowa zaimkowe, jedne które z natury swojéj są zaimkowemi, np. boję się, śmieję się; drugie, które z słów czynnych lub nijakich przez przybranie zaimka się na zaimkowe przechodzą np. biję się, uczę się. Dla rozróżnienia dwóch powyższych względów, które słowa z zaimkami używane wyrażają, piérwsze zaimkowemi; drugie [słowami] zwrotnemi nazwać by należało.
Drugi przypadek stoi [...]. 12) Wiele słów zwrotnych tak piérwotnych, jako téż pochodnych, które banie się, nadzieję, dochodzenie, pytanie, przeczenie, chwytanie się, oznaczają [...].
Słowa Zaimkowe [...] dzielą się: 1e na bezwzględne, 2e. na zawisłe, 3e. na zwrótne, 4e. na wzajemne (38). [...] Słowo zwrótne dokonane.
Słowo zwrotne wyraża czynność osoby lub rzeczy na samę siebie, abo względem samej siebie: np. bić się, kłóć się, i t. d.
Wiele jest słów zwrotnych tak piérwotnych jako i pochodnych, oznaczających: bojaźń, pytanie, nadzieję, przeczenie, chwytanie się, i t. d. które rządzą przypadkiem 2gim np. boi się myszy, spodziewa się siéroty [...].
i) Dziewiąte są słowa, które wyrażają czynność zwrotną na osobę lub przedmiot zostający w téjże czynności np. ten człowiek pożytecznie się zajął tj. zajął siebie, ci się ludzie kochają tj. siebie wzajemnie itd. i takie nazywają się [słowami] zwrotnemi.
Wielu grammatyków nie ocenia należycie znaczenia sprawomianów czynu na sprawomiany bytu przechodzących, przez odmianą właściwą stanu zamiankowego, dla wyrażenia istotnika w bycie czynnym. Nazwali tak przerobione słowami zwrotnemi, jakoby czynność sprawotwórcy zwracała się na niego samego.
Słowo, a, lm. a, n. [...] 14) = gram. jedna z odmiennych części mowy, oznaczająca byt v stan, czynność i ruch przedmiotów. Pod względem wewnętrznego znaczenia wszystkie takie wyrazy (zwane inaczéj czasownikami), dzielą się na: a) Słowa czynne (scz.), [...]; b) = nijakie (sn), [...]; c) = zaimkowe (słz.), wyrażające czynność wywieraną na samego siebie, albo wzajem jeden na drugiego (w obu tych razach zowią się też[słowami] zwrótnemi), wyrażają nadto bierność, albo nakoniec stan jak słowa nijakie, np. skrobać się, bić się z kim, tak się robi, chwiać się; d) = posiłkowe, [...]; e) = rzeczowne, [...]; f) Słów biernych w języku polskim nie ma; [...] Co do określenia czynności lub stanu oznaczonego powyżéj, wszystkie słowa dzielą się na: a) niedokonane (nd.), [...]; b) = dokonane (dk.), [...]; c) = jednotliwe (jednt.), [...]; d) = częstotliwe (częst.), [...]. Wszystkie słowa odmieniają się przez tryby, czasy, rodzaje, osoby i liczby [...]. Z powodu odmian, [...] nieosobistemi; [...], nieforemnemi; [...], ułomnemi.
Dopełniacz stoi na pytanie: Czyj? czego? i kładzie się [...] po wielu słowach zwrotnych, n. p. obawiać się, chwycić się, mścić się [...].
§. 711. Słowami zwrotnemi (reflexiva) nazywamy czasowniki przechodniego znaczenia, złączone ze zwrotnym zaimkiem się: np. chwalić się, oskarżać się, otaczać się, ostawiać się, przenosić się, itp. W razach takich bowiem czynność, skądinąd zwykle spływająca na jakiś przedmiot zewnętrzny, zwraca się raczej ku samemuż podmiotowi i na niego tylko przechodzi.
[...] W łacinie mámy tak zwane verba deponentia, to jest słowa mające formę bierną, lecz składające czyli pozbywające się znaczeniá biernego i przechodzące w znaczenie słów czynnych lub nijakich [...]. Takowym słowom pod względem formy odpowiadają polskie słowa używające się zawsze z zajimkiem śę; np. raduje sę [...] itd., które nazywamy słowami zajimkowemi dlá, różnicy [...] od słów zwrotnych, np. koɦa śeɓe [...] a co jinnego słowo zajimkowe koɦa śę. Słowem zwrotnym może być każde słowo czynne przechodne przez dodanie do niego zajimka śę lub śeɓe; nie tak słowo zajimkowe, którego się nigdy bez śę nie używa.
Podziały słowa są na: [...] zwrotne to są słowa czynne złączone z zaimkiem się, pokazujące zwrot działania na osobę działającą.
Słowo zwrotne oznacza czynność podmiotu, zwracającą się na sam podmiot; one urabiają się od czynnych przez dodanie wyrazu się zamiast siebie.
Słowo w języku polskim jest siedmiorakie: czynne, zwrotne, wzajemnie-zwrotne, nijakie, posiłkowe, bierne, i czynno-bierne albo przymiotne.
Słowa z tém „się" rozpadają w ogólności na dwie grupy całkiem odrębne: na słowa zwrotne i zaimkowe. ZWROTNYMI (reflexiva) nazywamy takie czasowniki złączone z zaimkiem się, które jak np. chwalę się, chwalisz się itd.
Słowo zwrotne, jest to słowo, które oznacza, że czynność jaka, zwraca się na tę osobę lub rzecz, która tęż czynność wykonywa. Słowo zwrotne powstaje ze słów czynnych, i przybiéra zaimek zwrotny się, siebie, np. uczyć się; pogodzić się.
W § niniejszym poznaliśmy tedy sześć rodzajów słów: 1. czynne przechodnie (chwalić, kochać) 2. czynne nieprzechodnie (pomagać, ufać), 3. nijakie (leżeć, stać), 4. [słowo] zwrotne (chwalić się, leczyć się), 5. zaimkowe (bać się, przechadzać się) i 6. nieosobowe (grzmi, dnieje).
Słowa bywają: a) czynne przechodnie, kiedy oznaczają czynność, przechodzącą na kogo lub na co, np. chwalę (brata), kocham (matkę), ganię (leniwca) [...]; d) zwrotne, powstałe z czynnych przechodnich przez dodanie zaimka: się, na oznaczenie, że czynność podmiotu zwraca się ku temuż samemu podmiotowi, np. chwalić się lub siebie (a nie kogoś drugiego), trapić się lub siebie, znać się, myć się, itp. [...].
Возвратный залогъ, słowo zwrotne, означаетъ дѣйствіе обращающееся на дѣйствующій же предметъ. Возвратные глаголы составляются изъ дѣйствительныхъ, прибавляя къ онымъ сокращеніе возвратнаго мѣстоименія się (ся), напр. chwalić się, zajmować się.
Глаголы по значенію своему раздѣляются на залоги, которые суть: [...] 3) Возвратный залогъ, słowo zwrotne, означаетъ дѣйствіе обращающееся на дѣйствующій же предметъ. Возвратные глаголы составляются изъ дѣйствительныхъ, прибавляя къ онымъ сокращеніе возвратнаго мѣстоименія się (ся), напр. chwalić się, zajmować się.
Jeżeli słowom czynnym przechodnym towarzyszy zaimek zwrotny się, wyrażający osobę lub rzecz, na którą zwraca się jej własna czynność, natenczas słowa takie nazywamy zwrotnemi; np. uczę się, trudzisz się, chwali się, kocha siebie, budujemy się, strzeżcie się, biją się, leczą się, i t. p.
Osobne stanowisko, niejako w środku pomiędzy słowami przechodniemi a nieprzechodniemi, zajmują słowa zwrotne. Między niemi odróżniamy: 1) Utworzenie ze słów przechodnich przez dodanie zaimka zwrotnego się [...]. 2) Utworzone ze słów podmiotowych przez złożenie z przybrankami roz- lub z- (s-) i przez dodanie zaimka zwrotnego się [...]. 3) Nieutworzone z żadnego innego czasownika czyli zwrotno-samoistne, które bez zaimka się wcale się nie używają.
Osobne stanowisko, niejako w środku pomiędzy słowami przechodniemi a nieprzechodniemi, zajmują słowa zwrotne. Między niemi odróżniamy: 1) Utworzenie ze słów przechodnich przez dodanie zaimka zwrotnego się. Tu należą: a) Słowa zwrotno-przechodnie, tj. takie, przy których zaimek się (albo z naciskiem siebie, siebie samego) jest dopełnieniem bliższym, oznaczającym tę samą osobę, która jest podmiotem zdania, czyli takie, których czynność nie przechodzi na żaden przedmiot zewnętrzny, lecz zwraca się ku samemu podmiotowi; np. Człowiek próżny chwali się wciąż [...]. b) Słowa zwrotno-nieprzechodnie zaś są takie, przy których zaimek się wcale nie jest dopełnieniem i dlatego nie może być zastąpiony przez siebie lub siebie samego. Można je podzielić: aa) na zwrotno-nieprzechodnie przedmiotowe. Przy nich się wcale nie jest dopełnieniem, lecz oznacza, że czynność czasownika nie tylko oddziaływa na przedmiot zewnętrzny (wyrażony przez przyp. 2., 3. lub dopełnienie przyimkowe), lecz równocześnie i ten przedmiot zewnętrzny w pewnym stopniu oddziaływa na podmiot. Co do znaczenia różnią się od przechodnich, z których powstały [...]. bb) na zwrotno-podmiotowe. Różnią się od poprzednich tym, że nie mogą mieć przy sobie żadnego dopełnienia i co do znaczenia odpowiadają w zupełności słowom podmiotowym, tj. oznaczają stan, przejście w nowy stan, spoczynek lub ruch samego podmiotu [...]. 2) Utworzone ze słów podmiotowych przez złożenie z przybrankami roz— lub —z—(s—) i przez dodanie zaimka zwrotnego się. Takie słowa albo mają znaczenie podmiotowe (np. rozlegać się [...]) albo, co bywa częściej, są słowami nieprzechodniemi czynności wzajemnej; np. rozejść się, zejść się. [...]. 3) Nieutworzone z żadnego innego czasownika czyli zwrotno-samoistne, które bez zaimka się wcale się nie używają. Po większej części mogą mieć dopełnienie, są więc przedmiotowe. Tu należą śmiać się (z czego); bać się, lękać się, dowiedzieć się [...].
Zwrotny [...] 7. gram. Słowo zwrotne = verbum reciprocum. Zaimek zwrotny.
Jeżeli słowo czynne przechodnie wyraża czynność, która przechodzi na tę samą istotę działającą, czyli zwraca się na nią samą, np. chwalę siebie, myję siebie, grzeję się, strzegę się, leczę się, uczę się itp., to słowo takie nazywamy słowem zwrotnym.
Gdy podmiot jest i wykonawcą czynności i zarazem jej objektem, wtedy mamy słowo zwrotne (stronę zwrotną) np. myję się.
Wszystkie działy szeroko rozbudowane posiada jednak dopiero gramatyka J. Muczkowskiego [...].
Casus — spadek, verbum reflexivum — zwrotne, modus coniunctivus — podległy, łączący.
Niewiele natomiast nowych terminów przynosi gramatyka z amatorstwa zresztą zajmującego się językiem J. N. Deszkiewicza [...].
Casus — skłonnik, verbum reflexivum — zwrotne.
Szereg nowości z wyjątkiem terminologii składniowej przynosi gramatyka F. K. Malinowskiego [...].
Flexio — nauka składania i spajania: casus — skłonnik, verbum reflexivum — zwrotne, participium praeteriti — imiesłów zaprzeszły.