terminów gramatycznych online
składnia szyku
- Część III. O Składni: Mucz/1825
- Część III. Składnia szyku: Mucz/1825
- Część IV. O składni: Jak/1823
- III. Krystalizowanie się polskiej terminologii gramatycznej w czasach Oświecenia: Kor/1961
- O Składni: Rew/1845
- O składni: Bor/1830
- O składni zgody: DwBg/1813
- Składnia: Mał/1863, Kurh/1852, Desz/1846, Łaz/1861
- Składnia syntetyczna (zbiorowa): Kam/1870
- Słówko o układzie tego dzieła: Bor/1830
- [Wstęp]: Marc/1833
Cytaty
O składni szyku.
Prócz dwoistej Składni zgody i rządu jest trzecia szyku zwana; która wskazuje właściwe miejsce, jakie w mowie zając powinny jej części.
Składnia dzieli się na: 1) składnią zgody, która nas uczy, jak jeden wyraz z drugim zgadzać należy. 2) składnią rządu, dającą poznać, jak wyrazy jedne od drugich zawisły, czyli które wyrazy innemi, i w jakim względzie rządzą. 3) składnią szyku, wskazującą, jak wyrazy jedne przy drugich ustawiać, czyli jak je szykować, żeby mowa i z zwyczajem narodowym zgodna i jasna była.
Składnia szyku. […] Jako w myśli, jest pewny porządek między wyobrażeniami; tak i w mowie pewnym porządkiem szykują się wyrazy. Kiedy ludzie, nie przestając na saméj zrozumiałości mowy, poczęli jéj moc i piękność uważać; ludzie uczeni obrócili uwagę swoję na dźwięk głosu, który miléj brzmiał w uszach słuchaczów, i spisali niektóre ogólne prawidła, względem szykowania wyrazów w mowie. Prawidła te są następujące: 1) Szykowanie wyrazów w mowie, ma się stosować do szyku wyobrażeń w myśli. 2) Wykrzykniki piérwsze zawsze mają miejsce; słowo najlepiéj się na końcu, lub przy końcu kłaść zwykło [...]. 3) Wyrazy jednozgłoskowe nie gładko okresy kończą [...]. 4) Rzeczownik z przymiotnikiem, ustępują sobie nawzajem piérwszego miejsca, chyba, że zwyczaj inaczéj je szykuje, według różnego znaczenia [...]. 5) Między przeczeniem a słowem inne wyrazy środkować nie mogą [...]. 6) Kilka wyrazów, jednaką liczbę zgłosek mających, tuż przy sobie położone, niemiły uszom dźwięk czynią [...]. 7) Kilka wyrazów z jednakiemi samogłoskami, a dopiéroż z jednakiemi zgłoskami, tuż po sobie kładzione, są przykre dla słuchającego [...]. 8) Wyrazy dłuższe nad pięciozgłoskowe, tak przy sobie, jak na końcu okresu, i mówiącemu i słuchającym są przykre [...]. 9) Zbieg twardych spółgłosek, przykry ustom, przykrzejszy uszom, lekko ma być przebiegany; a kilka takich wyrazów, łagodniejszemi przeplatać należy.
Składnia szyku, gdy każda część mowy ma swe miesce podług natury języka. Szyk w języku polskim jest dosyć wolny, i najwięcey zależy od uczucia, rozsądku, i ucha. Postać przekładania wyrazów nazywa się Przekładnią.
Rozdział XIII. kończy składnią zgody, rządu i szyku, które-to wszystkie okazane są króciutko w przykładach.
A z tych może się znaydzie ieden, któryby mię naśladuiąc poprawił, polepszaiąc rozszerzył i sprostował prawidła w ninieyszym względzie téy dla Litwinów Grammatyki polskiéy, którą ia, iedynie dla iednakiéy składni rządu, iednakiéy składni szyku, w końcu dla iednego prawie wielu z polska do litewszczyzny albo przyswojonych albo zupełnie przyiętych wyrazów brzmienia, w krótkości [...] ułożyłem.
Składnia będąc jedną z ważniejszych części Głoskowni, wskazuje nam przyczyny i sposoby łączenia wyrazów pod względem szyku, zgody, i rządu [...]. – Jest ona trojka: Składnia Szyku, Składnia Zgody, i Rządu. –
Składnia szyku wskazuje miejsce, na jakiém wyrazy umieszczać najstósownéj; jak je przekładać, dodawać, zamieniać, wyrzucać; iżby utworzyły wyrażenie zrozumiałém i przyjemném. —
Żeby myśl była jasna, piękna i po polsku oddana; potrzeba miéć wzgląd na trzy przedmioty: [...] 3) Na koniec aby wyrazy pewny porządek następstwa miały, pospolicie także z myślą najzgodniéjszy: i to się nazywa składnią szyku.
Składnia szyku jest uporządkowanie pewne wyrazów, ich następstwo jednych po drugich.
Składnia dzieli się na dwie główne części, z których pierwsza obejmuje przepisy łączenia wyrazów w zdaniu ( словосочетанiе), druga zdań w okresie (сочетанiе предложенiй). Pierwsza część daje się znowu podzielić na prawidła okazujące: a) Zgodę wyrazów w odmianach grammatycznych, b) Zawisłość jednych wyrazów od drugich, c) Sposób szykowania wyrazów; czyli króciéj mówiąc, składnia dzieli się na składnię zgody (coгласованiе словъ), rządu (управленiиe) i szyku (размѣщенiе словъ).
Składnią szyku nazywamy naukę podporządkowania słów i zdań dla dokładnego oddania myśli i dla nadania harmonii mowie naszéj.
[...] Składnia szyku jest w języku naszym bardzo swobodna; szyk słów stosuje się raczéj do jasności, gładkości i harmońji mowy, niż do niewolniczych prawideł. Ta swoboda w szyku ma przecież swoje granice, nie masz w nim zupełnéj dowolności. Dla poznania tedy tych prawideł, dzielimy szyk na prosty czyli naturalny, i zmieniony czyli krasomówczy.
Niemal we wszystkich językach obcych, do najważniejszych części składni należy rozdział, który nazywają Składnią Szyku (Wortfolge). W téj części gramatyki wyniszczają się zasady, podług jakich część zdania jedna po drugiéj następować powinna w tym porządku i w tej kolei, jaka właśnie najodpowiedniejsza jest duchowi danego języka.
P. Co to jest składnia syntetyczna? O. Składnia syntetyczna jest to wiązanie myśli z pojedynczych wyrazów czyli wyobrażeń. P. Ilorakiemi sposobam,i myśl wiązać można? O. Myśl wiąże się trzema sposobami, to jest: dobrém użyciem przypadków, co nazywamy składnią rządu , dobrém zastosowaniem wyrazów do wyrazów, co nazywamy składnią zgody, i dobrém uporządkowaniem wyrazów, czyli składnią szyku.
Składnia szyku uczy nas jak mamy w zdaniu porządkować wyrazy, ażeby mowa była jasna, zrozumiała i przyjemna dla ucha.
Fakultatywności rodzimej terminologii gramatycznej położył tamę podręcznik polszczyzny O. Kopczyńskiego [...].
Syntaxis convenientiae — jednoczenie, konstrukcyja, składnia (t. 2) zgody, regiminis — rządu, ordinis — szykowania, szyku (t. 2); propositio singularis — zdanie pojedyncze, composita — złożone (t. 3).