Słownik historyczny
terminów gramatycznych online

składnia budowa i układ zdania

Hasło w cytatach: składnia grammatyczna
Język: polski
Geneza: kalka; łac. syntaxis, z grec. sýntaxis
Dział: Składnia (współcześnie)
EJO 1999, 529 Definicja współczesna

Składnia (syntaktyka). W tradycji gramatycznej obok morfologii dział gramatyki, którego przedmiot stanowiło łączenie się wyrazów w zdaniu [...]. Współcześnie przez składnię rozumie się teorię, która formułuje reguły tworzenia wyrażeń złożonych z wyrażeń prostych o funkcji ekstratekstualnej (semantycznej).

Cytaty

O składni, czyli należytém wyrazów ułożeniu.

Poznanie składni zawisło od poznaniá myśli, przypádków i postaci.

Ujęcié sło­wa domyślnégo wpráwdzie, ale do sén­su i Składni potrzebnégo, jeżeli nie czyni żádney odmiany w Składni, zo­wié się Wyrzutniá, np. wielé lát zamiást przez wielé lát: jeżeli zaś zachodzi jaká odmiana w Składni dlá domyślnégo sło­wa; naténczas zowié się Syllepsis, np. Igna­cy z Jáném z Andrzeja zrodzéni (ludzie); otwórzcie tam kto (o! ludzie): jeżeli na koniec trudno się domyślić opusczonégo słowa, a Składnia niezwyczajná po­dobná jest jakiému cudzoziemskiému językowi; zowié się to powszechnie cudzoziemczyzną.

[...] Podobnież my, tokiem mowy, składnią wiersza i tożsamością odrębnych wyrazów zachwyceni, długo z upragnionemi, rozstać się nie mogliśmy dziełami.

Podług sposobu szykowania wszystkich w malowaniu myśli połączonych części mowy, czyli składni (Constructio).

O składni (de syntaxi nominum et verborum) Samskrytu.

O Składni, lub należytym słów ułożeniu.

O Składni Imion.

Nauczyć się sposobu układania części, które z osobna tylko widzieliśmy, w całkowitą mowę: i to jest, co Składnią czyli konstrukcją nazywamy.

Składnia dzieli się na: 1) składnią zgody, która nas uczy, jak jeden wyraz z drugim zgadzać należy. 2) składnią rządu, dającą poznać, jak wyrazy jedne od drugich zawisły, czyli które wyrazy innemi, i w jakim względzie rządzą. 3) składnią szyku, wskazującą, jak wyrazy jedne przy drugich ustawiać, czyli jak je szykować, żeby mowa i z zwyczajem narodowym zgodna i jasna była.

Co do składni i szyku części mowy z załączonych wyciągów obrazów myśli w Samskrycie, w mowie najczęsciéj wiązanéj miarą iloczasu, tudzież iloczasu i zakończenia wiersza (kadencja), zwłaszcza w dalszym ciągu przypisów; przekonają się, że szyk wyrazów i słów w Samskrycie czyli składnia, jest wolną, do sławiańskiéj najbardziéj zbliżoną.

Wszystkie języki słowiańskie powstały z jednego szczepu: wszystko więc, czém się teraz między sobą różnią, jest skutkiem zmian, które z czasem nastąpiły w ich głoskach, w ich akcencie, w zewnętrzności i znaczeniu wyrazów, w formach grammatycznych, w ich bogactwie lexykologiczném, w ich składni i szyku.

Mowa ludzka na kształt budynku składa się z wielu rozmaitych części. Układ czyli połączenie tych czę- ści zowie się Składnią, a ta jest trojaka; Zgody, Rządu, Szyku.

O składni.

Sposób połączenia wyrazów w mowie stanowi składnią.

Składnia uczy łączyć wyrazy w zdania.

Grammatyka powinna obejmować: [...] 3. używanie wyrazów czyli składnią.

Jednakże użycie jednego lub drugiego sposobu mówienia biernego nie jest dowolne, ale trzeba umiéć wybierać kiedy i które jest stosowniejsze, o czym będzie obszerniéjsza nauka przy składni.

ROZDZIAŁ II. O MYŚLACH I ICH SKŁADNI. (Syntaxis).

Poczęta w tém swojém ognisku przez Słowo żywota wciska się w wyrazy, – a w nich utkwiona, wynurza się na świat zewnętrzny. Myśl przeto badaną być może w dwojakim względzie: w wyrazach, jako jéj przybytku, do którego wstępuje, i w słowie, które ją stwarza, a w nię wcielone, stawa do sprawy wobec ludzkości i Boga. Tamten pogląd zewnętrzny, co do formy, stanowi składnią i należy do grammatyki; — ten zaś ostatni wewnętrzny, co do ducha, daje pojęcie zasad logiki, filozofii poezji i wymowy, — które są osobnemi naukami [...]. Prawidła tego organizmu zewnętrznego postaciowania tchnień duszy, czyli zasady układu wyrazów w takie stosunki, aby tworzyły myśl pojęciu drugich przystępną, podaje składnia.

Stąd wypada podział gramatyki na naukę [...] 4. O zdaniach czyli składni, która w sobie zawiera prawidła łączenia i zgadzania ze sobą słów w zdaniu, tudzież prawidła łączenia ze sobą zdań (składnia zdań) […].

Składnia grammatyczna uczy jak składać, czyli łączyć wyrazy, aby dokładnie wypowiedziały myśl naszą.

Oprócz tego kursu mam zamiar wydać jeszcze dwa inne, t.j. składnią (kurs drugi), fonologiją, pisownią oraz o nieforemnych odmianach i szczegóły o odmianie słów (kurs trzeci) […].

Sposób układania zdań, nazywa się po pol. Składnią.

Składnia Syntax. [...] Syntax Składnia.

[Adam Antoni Kryński] W wydaniu obecnym prócz drobnych poprawek i uzupełnień w całej książce, a zwłaszcza w głosowni, wprowadzono dział składni, opracowany przez Mirosława Kryńskiego.

Z fonetyki uwzględnione są przedewszystkiem zjawiska o znaczeniu ogólniejszem, ale nieraz i podrzędniejsze, o niewielkim zakresie, jeśli typowe są dla pewnych dialektów i uwydatniają ich związki geograficzne; z morfologji podniesione głównie najrozmaitsze uproszczenia typów odmian. W obu razach na drugi plan usunięte tak szczątkowe archaizmy jak i odosobnione nowe zmiany. Składnia naogół pominięta, w zgodzie ze stanem nauki, ale niejedno zagadnienie z zakresu używania form włączone do morfologji. Pominięta też t. zw.»etymologja ludowa«,jako niełącząca się właściwie z geografją języka, krótko omówiony słownik mimo jego wielkiej do tych celów ważności, znów z powodu braku prac przygotowawczych

Od języka łacińskiego przejęły też języki romańskie całą składnię, wspaniały dobór wyrazów i słów, jakich się język łaciński w przeciągu prawie 1000 letniego istnienia dorobił.

Składnia więc zajmuje się grupami wyrazów w zdaniu, ich stosunkiem formalnym i znaczeniowym (1. Syntaktyczne użycie form fleksyjnych) oraz budową i znaczeniem pełnych zdań (2. Składnia zdania).

Fakultatywności rodzimej terminologii gramatycznej położył tamę podręcznik polszczyzny O. Kopczyńskiego [...].

Syntaxis convenientiae — jednoczenie, konstrukcyja, składnia (t. 2) zgody, regiminis — rządu, ordinis — szykowania, szyku (t. 2); propositio singularis — zdanie pojedyncze, composita — złożone (t. 3).

Z chwilą uzyskania niepodległości i organizowania na nowo szkolnictwa polskiego przystępując do nauczania języka ojczystego językoznawcy polscy na zjeździe w roku 1921 uchwalili zrąb terminologii gramatycznej [...].

Składnia: przynależność, zdanie oznajmujące, pytające, wykrzyknikowe, (nie)rozwinięte, podmiot, orzeczenie zasadnicze, (nie)rozwinięte, zdanie bezpodmiotowe, orzeczenie czasownikowe, imienne, orzecznik, łącznik, określenie, przedmiot bliższy, dalszy [...].