narzecze

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Rew/1845
• SWil/1861
• Mał/1863
• Malin/1869
• Mał/1879
• Oż/1883
• KarłT/1885
• Kr/1897
• SW/1900-1927
• Kr/1917
• Nitsch/1923
• Rozw/1923
• Dor/1958–1969

Życzyćby należało, aby znający narzecza (dyalekta) Sławiańskiéj Mowy, napisał Grammatykę porównawczą 3ch przynajmniéj: Rossyjskiego, Polskiego i Czeskiego, a ujrzelibyśmy gruntowniejszą znajomość każdego z takowych.

Idjom, u, v. Idjomat, u, lm. ta, v. ty, m. (z grec.) właściwość, mian. językowa; djalekt, narzecze, język prowincjonalny.

Ruski, a, ie, p. od Rusi, z Rusi. Ziemie ruskie. Język ruski, narzecze ruskie. Kalendarz ruski. Cerkiew’ ruska. Ruskie pirogi [...].

[...] Z tym wszystkim, według wyniku mojich badáń, wszystkie te tak zwane słowiańskie języki, mając jednę i w gruncie rzeczy spólną Gramatykę, pomimo różnic zachodzących pomiędzy niemi, są wobec umiejętności językowéj ni mniéj, ni więcéj jak tylko nárzeczami jednego i tego samego słowiańskiego języka [...].

Wschodnich Słowián, obejmujący dwa nárzeczá: 6. Wielkoruskie s podrzeczem nowogrodzkim. 7. Małoruskie s podrzeczem biáłoruskim.

Najdzielniejszym punktem wśród tych porównawczych dochodzeń jest ze wszystkich szczepu naszego narzeczy język starosłowiański - [...] jest to język najrychléj ze wszystkich pobratymczych powołany do piśmiennéj praktyki, język posiadający zawiązek swojéj literatury z IX jeszcze stulecia.

Wezmijmy np. Francję, ukochaną, kraj ich składa się z mieszkańców dziesięciu narodowości różnych, mową i obyczajami, i 30 narzeczami po prowincjach, a jednak Francuzi nazywają ich braćmi Francuzami, i uczą się djalektów innych ludowych, osobliwie urzędnicy, wojskowi i kupcy przebywający w owych prowincjach.

Narzekania wielu autorów polskich na Mazurów, że niewymawiają grubiej przyciskowych liter, a tylko powierzchu, opuszczają wszędzie literę przydaną z, do s-z do c-z i t. d. bo nierozumieją tego składu liter, dla nich nie znanego, odwiecznie w ustnej mowie ich praojców, była na szesć wieków przed Chr. i 15 po Chr. aż do wprowadzenia druku do Polski, na wszyskich tych wielkich przestrzeniach od Adrjatyku aż do Niemna, znajduję tę samą własność wymowy u ludu prostego wszystkich tych krajów bez różnicy narzeczy, które w późniejszych wiekach wytworzyły się, dźwięk mowy, iloczas, i unikanie grubiej przyciskowych form, mało u nich znane było i dotąd tak jest, w największej nawet liczbie mieszkańców tych krajów.

Dialect Narzecze, a w ściślejszym znaczeniu Gwara (Mundart).

Gwara Dialect, Mundart (w ściślejszym znaczeniu. Porówn. Narzecze).

Mundart Gwara, –owy. (porówn. Narzecze).

Narzecze, –oznawstwo Dialect, –ologie.

W każdym znowu narzeczu, właściwym pewnej części kraju, dają się odróżniać w wymawianiu ludowym drobniejsze jego różnice i odcienie, które nazywają się gwarami ludowemi.

Gwara, y, lm. y [...] 2. [G. a. Hwara] = a) † mowa, rozmowa, język: póki mowa służy i w uściech dostaje gwarze przechodu, słowa et na wiatr podaje. Żebr. Godnie się ozniemóg: wcora jesce gadał, ba dziś od rania zamknon gware, nie pedział nic. [...] 3. narzecze, dialekt, idioma: G. wielkopolska, kaszubska, opolska, zakopiańska. G. złoczyńców. <GW(AR)>

Zwłaszcza godne uwagi resztki wymowy ścy'na, nap'isy'nie pod Inowrocławiem, bo łączą Kujawy blisko z 2. ziemią Chełmińsko-Dobrzyńską, której narzecze, jeszcze bardziej jednolite, różni się od kujawskiego zupełnym brakiem dyftongizacji o: pole, [...] zatratą palatalizacji w grupie Ṡv- [...].

Nie mamy ani szczegółowej historycznej gramatyki polskiej, uwzględniającej także najbliższe polskiemu języki i narzecza, ani systematycznego obrazu prasłowiańskiego stanu rzeczy i rozwoju. Jedni, mówiąc o prasłowiańskiej fazie, nawiązują bezpośrednio do fazy praindoeuropejskiej, drudzy przedstawiają raczej przytem stan rzeczy pralechicki, praruski itd., inni wogóle nie rozróżniają epok, zapominając, że prasłowiańska faza to przestrzeń długich wieków.

Otóż w tem trudność, że bogaty materjał, jakiego dostarcza starszy język polski i dzisiejsze narzecza, właściwie prawie wcale nie został dotąd wyzyskany, poza pewnemi, powszechnie znanemi i wiecznie powtarzanemi ujęciami. A szkoda, bo zasób pochyleń i jasnych samogłosek różni się znacznie od stanu dzisiejszej kulturalnej polszczyzny, między innemi także w zakresie pierwotnie krótkich samogłosek.