terminów gramatycznych online
e otwarte
Język: polski
- Część I. O głoskach: Mucz/1825
- Część II. O Imieniu: Mucz/1825
- Głosownia: Mał/1879
- Głosownia (Fonetyka): Kr/1917
- Historyczna fonetyka czyli głosownia: Rozw/1923
- Nauka o głoskach: Łaz/1861
- O ortografii francuskiej: Mal/1700
- O ośmiu częściach mowy: DwBg/1813
- O łagodzeniu języka (K. Brodziński): Rozp/1830
- Ogólne wykłady poprzedzające: Nał/1774
- Pisownia: Br/1848, Król/1907
- Pisownia cz. Ortografia: Mał/1863
- Prawidła samogłoskowe: Malin/1869
- Rozdział II. O Rzeczowniku: Szt/1854
- Traktat I. O ortografij francuskiej: Dąb/1759
- Zadanie gramatyki i jéj podział: Łaz/1861
- Zdanie sprawy Deputacyi: Rozp/1830
Cytaty
Drugié e męskié zowią ouvert, to jest otwárté, dla tego że ná niego ustá lepiej otwiéráją [...]. náp. procès [...].
Drugie (è) męskie zowią ouvert, to jest otwarte, dlatego że ná niego usta lepiej otwierają, które brzmi tak właśnie, ják Polskie nieakcentowane; á takie wyrażać trzeba wszędzie, ktore jest zaznaczone akcentem ciężkim [...].
P. Co mam wiedzieć o Głosce e? O. To: że się wymawia trojako, dla tego ma też trojakie miano. [...] e Nieme (l’e muet); é zamknięte ( l’é fermé); e otwarte (l’e ouvert).
P. Co to jest e Otwarte? (l’e ouvert) O. Jest-to e ktore wymawiają, bardziej i szerzej usta otwierając. P. Wielorakie jest to e Otwarte? O. Trojakie: 1. e dobrze Otwarte (l’e grave albo fort ouvert) [...]: succès powodzenie [...]. 2. e troche Otwarte (l’e un peu ouvert) [...] trompette trąba, lub trębacz. 3. Jest e bardzo Otwarte, dla tego daszkiem (circonflexe) jest znaczone, [...] bête zwierz.
Przedostatnié é ściśnioné zostaje się i odmiéniá pospolicie na e otwarté, np. pościél pościeli: e zaś otwarté ginie, np. wieś wsi [...]
3) Samogłoski e, o, według większéj lub mniejszéj warg otwartości, z którą je wymawiamy, dzielą się na otwarte, gdy są bez znamienia nad sobą, np. wznieca, stołu; i ściśnione , gdy mają nad sobą znamię od lewéj ku prawéj, np. świéca, stół […].
[...] E przedostatnie ściśnione w 2gim przyp. odmienia się pospolicie na e otwarte, np. pościel, pościeli: e zaś otwarte ginie, np. wieś, konew, wsi, konwi; chyba żeby wymówienie samo zbiegających się spółgłosek, nie pozwalało wyrzucić téj samogłoski, np. rzecz, odsiecz, rzeczy, odsieczy [...].
Najwięcéj jednak zmieniano i na samogłoskę e otwarte, albo łagodzono przez e ściśnione. W dawnych książkach polskich czytamy szyroki, czyrwony, cyl, cyrkiew, roztyrki, krys, krysa, wstrzymięźliwość, rozszyrzać, szczyry, pirwszy i wiele podobnych, które późniéj na e lub é zmieniono.
Ponieważ zwyczaj narodowy dąży do zamiany é ściśnionego na otwarte; powszechnie zatem, gdzie zachodzi wątpliwość powyższemi prawidłami nierozwiązana, pisać raczej należy e otwarte aniżeli ściśnione.
I tak, jeśli piszemy e kréskowane zamiast e otwartego w wyrazach: Piękniéj, piéniądz itp. to nie dlatego, że tak chcą prawidła grammatyczne, ale że sądzimy, iż wymawianie e otwartego ujmowałoby dźwięku tym wyrazom […].
Te wszystkie, które mają w końcowéj syllabie przypadku I, l. p. é, ściśnione, zamieniają takowe w przypadku II, l. p. i w dalszych obu liczb na: e, otwarte.
Brzmienie i, y, nie tylko zamiast é kréskowanego czyli ściśnionego, ale także zamiast e otwartego, a nawet zamiast końcowego ę (w mowie ukształconéj brzmiącego jak e), tak jest upowszechnione we Wschodniéj Gal,, że wiele pracy zadać sobie trzeba, aby ten nałóg wykorzenić [...].
[...] przemienia się é ściśnione (między miękką i słabą albo płyną spółgłoską będące) w [e] otwarte, gdy słaba lub płynna spółgłoska przez przybycie zgłoski od niego się oddziela [...].
Samogłoska e albo jest e otwarte albo é pochylone [...].
[…] Biblijá Wujka z r. 1599 i Knapski kréskowáł tak e otwarte czyli jasne, jak i é pochylone, Kopczyński e kontrahowane […].
Seklucyan był pierwszy, który wypowiedział konieczność wyrażania i na piśmie różnic istniejących w mówieniu między e i o ścieśnioném a otwartém.
ó piszemy podług etymologji we wszystkich wyrazach, w których pierwotnie było e lub o otwarte.
W wyrazach chle-ba, śnie-gu samogłoska e w zgłoskach otwartych pozostała bez zmiany; w wyrazach zaś chléb, śniég, koléj samogłoska é w zgłosce zamkniętej uległa zmianie, zbliżając się do i lub y (podobnie w wyrazach: żołniérz, żérdź, dobréj, naszéj itp.). W mowie ludzi wykształconych e pochylone wyszło z użycia i nie różni się od e otwartego; dla tego też piszemy e otwarte w wyrazach takich jak: chleb, śnieg itp.
W gwarach é pochylone stało się e otwartym tylko we wschodniej Małopolsce i w okolicach Łowicza.
Nie ma oczywiście mowy o tem, aby na całym obszarze słowiańskim, we wszystkich narzeczach były wymawiane jednakowo, bo — pominąwszy ogólne momenty — nosowość szczególnie usposabia do przesunięć artykulacji, a zastępstwo prasłow. nosówek w poszczególnych językach wskazuje rzeczywiście na różnice dialektyczne. Nosówka przedniojęzykowa, która palatalizowała poprzedzającą spółgłoskę, brzmiała co do swej wartości ustnej jak otwarte e lub ä, miejscami może nawet już jak wysokie i przednie a; nosówka tylnojęzykowa brzmiała jak o lub å.