narzędnik przypadek

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• DwBg/1813
• Kop/1817
• Mucz/1825
• Such/1849
• Gr/1861
• Malin/1869
• Kam/1870
• Czep/1871–1872
• Mał/1879
• Oż/1883
• Jes/1886
• Kr/1897
• Kras/1897
• SW/1900-1927
• Kr/1917
• Łoś/1918
• PolTerm/1921
• Król/1922
• ŁośFl/1923
• Nitsch/1923
• Szob/1923
• Łoś II/1925
• Gaert/1927
• Łoś III/1927
• Dor/1958–1969
• Kor/1961

Nie nazywámy tych przypadków po łacinie: nominativus, genetivus, dativus, accusativus, vocativus, ablativus, ani przełożonemi po polsku słownie: mianujący, dájący, oskárżający, wzywaiący, odbiérający, bo té nazwiska nie znaczą, co znaczyć powinny, nazwiémy jé: 1. mianownik, 2. dopełniacz, 3. célownik, 4. biérnik, 5. wołacz, 6. narzędnik, 7. miescownik, albo nazwiemy ié po imionach początkowych: piérwszy, drugi, trzeci, czwárty, piąty, szósty, siódmy.

Mamy więc siedm przypadków, następującemi nazwiskami oznaczonych: 1) mianownik, 2) dopełniacz, 3) celownik, 4) biernik, 5) wołacz, 6) narzędnik, 7) miejscownik.

Isza odmiana. P. ma końcówkę: -a (dawniejsza -u). C i Mj. ma końcówkę: -u. N. ma końcówkę: -em.

Uwaga II. Orzecznik rzeczowny stoi zwykle w narzędniku; niekiedy jednakże kładzie się w mianowniku i to wtedy, gdy wyraża przymiot lub stan przyrodzony, a zatem podmiotowi ciągle służący [...].

Jeżeli orzecznikiem jest czasownik lub przymiotnik dodaje mu się według potrzeby rzeczownik w jednym ze spadków zależnych*) t. j. w dopełniaczu, celowniku, bierniku, narzędniku i miejscowniku, a rzeczownik taki stojący w spadku zależnym nazywa się przedmiotem czyli objektem.

^{*Mianownik i wołacz nazywają się spadkami niezależnemi dla tego, że nie zawisły od żadnego wyrazu w zdaniu; inne spadki zowią się zależnemi dla tego, że zależą od czasowników, przymiotników i innych wyrazów.}

Narzędzie, którego podmiot w swéj czynności używa, wyraża się zwykle narzędnikiem, który też stąd ma swoje nazwisko.

[...] Każdą formę rzeczownika oznaczającą jeden s tych siedmiu stosunków, nazywámy skłonnikiem; stąd wypływá, że w naszym języku jest siedem skłonników w każdéj liczbie, które to skłonniki s kś. Kopczyńskim nazywámy jak następuje, lecz w jinnym porządku: 1. Mianownik, 2. Biernik, 3. Wołácz, 4. Miejscownik, 5. Dopełniácz, 6. Celownik, 7. Nárzędnik. Skłonniki te różniące się od siebie pospolicie swemi zakończeniami, które gramatyka łacińská wymieniá cáłkiem w jinnym porządku, nazwáł kś. Kopczyński w swej Gramatyce dlá Szkół Národowych przypádkami, skłánianie zaś samo przypadkowaniem [...].

[...] Pomiędzy przysłówkami rzeczownikowemi widzieliśmy nárzędniki tak liczby pojedyńczéj jako i mnogiéj, jako to: ukrádƙem, ⴅilcƙem, nurƙem lądem, morem [...] itd.; tutaj zaś pomiędzy przysłówkami przymiotnikowemi znajdujemy wpráwdzie bierniki, miejscowniki i celowniki, lecz żádnego nárzędnika [...].

Według J. Muczkowskiego, przypadki te nazywają się: 1-y Mianownik, 2-gi Dopełniacz, 3-ci Celownik, albo osobowy, 4-ty Biernik, 5-ty Wołacz, 6-ty Narzędnik, 7-my Miejscownik.

Jakie przypadki nazywają się bezwzględnemi, a jakie względnemi? Bezwzględnemi są mianownik i wołacz, bo one nie wyrażają żadnego względu,—: dopełniacz, celownik, biernik, narzędnik i miejscownik.

Mianowicie zlany tu jest właściwy Genitivus i Ablativus, którego to ablatiwu mieszać nie trzeba (np. za przykładem łaciny) z naszym VItym przypadkiem; ten bowiem jest u nas „narzędnikiem“ (instrumentalis) i nie ma żadnéj wspólności z ablatiwem właściwym, wyrażającym rozbieg i odbieg jednéj rzeczy od drugiéj.

Narzędnik |z Mężem |z Żoną |z Sercem

Wzór 1, mnoga. licz.

Mia. Narody

Pos. Narodów

Cel. Narodom

Bier. Narodów

Woł. O Narody!

Nar. Narodami

Miej. w Narodach

W łacinie to słowo zawsze wymaga pierwszego przypadku np. Terra est rotunda; homo est felix. Przeciwnie w polszczyźnie zawsze się wymaga 6 przypadku zwanego narzędnikiem.

Przypadki mają nawet swe nazwy osobne. Nazwy te są: 1. Mianownik. 2. Dopełniacz. 3. Celownik. 4. Biernik. 5. Wołacz. 6. Narzędnik. 7. Miejscownik. Nazw tych używać będziemy w odmianach rzeczowników.

M. ten

D. tego

C. temu

B. jak Dop. lub jak M.

N. tym

M. (w) tym

Rzeczowniki odmieniające się podług tego wzorca, miewają w Dop. i Narzęd. liczby pojed., także zakończenie rzeczowe: -y.

Nazwy tych przypadków są: 1. mianownik; 2. dopełniacz; 3. celownik; 4. biernik; 5. wołacz; 6. narzędnik; 7. miejscownik.

Mian. ci nasi bracia, księża.

Dopełn. tych naszych braci, księży.

Celow. tym braciom, księżom.

Biernik = dopełniaczowi: tych braci, księży.

Wołacz = mianow.: nasi bracia, księża.

Narzęd. braćmi, księżmi. Miejscow. w braciach, księżach.

§ 96. Rzeczownik dziecię [...] w liczbie zaś mnogiej ma osnowę deklinacyjną skróconą dzieć- i odmianę taką samą, ja k rzeczowniki rodzaju żeńskiego, zakończone w mianowniku liczby pojedyńczej na spółgłoskę miękką (np. kość), to jest: M. dzieci, D. dzieci, C. dzieciom, B. i W. dzieci, N. dziećmi, Mc. w dzieciach.

X Ablatyw, u, lm. y szósty przypadek w deklinacji łacińskiej, narzędnik <Łć. ablativus, dom. casus = przypadek>.

Tak np. przy dopełniaczu liczby pojedynczej rzeczownika przymiotnik musi mieć też postać dopełniacza liczby pojedynczej, przy narzędniku liczby mnogiej przymiotnik spotykany musi być użyty również w narzędniku liczby mnogiej.

Narzędnik l. poj. ma końcówkę em, która nie miękczy poprzedniej spółgłoski (pan-em, z wyjątkiem k i g, zmieniających się na k', g' (kruki-em, rogi-em).

Formy liczby mnogiej bracia i księża, są to właściwie dawne formy liczby pojedynczej rzeczowników zbiorowych rodzaju żeńskiego: ta bracia, ta księża, które odmieniały się według deklinacji żeńskiej: D. C. Mc. tej braci, księży, B. N. bracią, księżą itd.

Też same rzeczowniki w znaczeniu części ludzkiej twarzy mają w liczbie pojedyńczej taką samą odmianę; w liczbie mnogiej jednak odmieniają się inaczej: w pewnych przypadkach zachowują formy dawne liczby podwójnej, w innych zaś (dopełniacz, celow., narzęd. i miejscownik) mają formy nowe, z osnową ocz-, -usz [...].

W deklinacji zaimkowo-przymiotnikowej, o ile mianownik liczby pojedynczej lub mnogiej kończy się na -e (-o), pisze się w końcówkach narzędnika i miejscownika l. poj -em, oraz narzędnika l. mn. -emi.

Przypadek: mianownik (nominativus), dopełniacz (genetivus), celownik (dativus), biernik (accusativus), wołacz (vocativus), narzędnik (instrumentalis), miejscownik (locativus).

Nazwy przypadków: 1. Mianownik, 2. dopełniacz, 3. celownik, 4. biernik, 5. wołacz, 6. narzędnik, 7. miejscownik.

Nazwy przypadków [...]. Skrócenia M. D. C. B. W. N. Mc.

Południowy Śląsk mówi [...] w narzędniku přisłov'im [...].

Narzędnik kończy się w wielu dialektach na -om [...].

Według deklinacyj odmieniają się imiona, imiesłowy i zaimki; według konjugacyj — czasowniki. Głównych deklinacyj jest dwie: imienna i zaimkowa z 7 przypadkami, które nazywamy: mianownik (M.), wołacz (W.), biernik (B.), dopełniacz (D.), celownik (C.), narzędnik (N.), miejscownik (Ms.). Liczby oznaczamy: pojedyncza (l. poj). mnoga (l. mn.), podwójna (l. podw.); rodzaje: męski (r. m.), żeński (r. ż.), nijaki (r. n.).

Ale i tutaj w pewnym stopniu zaszło pomieszanie: wskutek wspólności końcówek niektórych przypadków: celownika, narzędnika i miejscownika l. pojed. nastąpiło wyrównanie także we wszystkich innych przypadkach niektórych rzeczowników; częściowo zachowały się formy oboczne stare i nowe np. obierza i obierz, tarcza — tarcz, pieczenia — pieczeń i in.

Do deklinacji wchodzą formy, wyrażające przypadki (mianownik, wołacz, biernik, dopełniacz, celownik, narzędnik, miejscownik), z któremi też się wiążą cechy rodzaju (męskiego, żeńskiego, nijakiego) i liczby (pojedyńczej, mnogiej, podwójnej); [...].

Rzeczowniki, należące do tej deklinacji, miały w okresie prapolskim formy [...] Liczba pojedyncza. M. wilkъ [...] W. *wilče [...] B. [...] D. [...] C. [....] N. [...] Ms. [...]

Narzędnik, p. przypadki.

★Przypadki - formy imion i zaimków, wskazujące na ich funkcję znaczeniową w stosunku do innych wyrazów w zdaniu: 1. ★mianownik (★nominativus) [...], 6. ★narzędnik (★instrumentalis, ablativus).

Tego zresztą nie zrobił [O. Kopczyński] wówczas, por. natomiast P. Dworzecki, Grammatyka języka polskiego według prawideł J. ks. Kopczyńskiego, Wilno 1813: nominativus — czynnik, czynny, genetivus — dopełnik, dopełniający, dativus — dążnik, dążący, accusativus — biernik, bierny, vocativus — wzywacz, wzywający, instrumentalis — narzędnik, narzędziowy, localis — miescownik, miescowy.

Fakultatywności rodzimej terminologii gramatycznej położył tamę podręcznik polszczyzny O. Kopczyńskiego [...].

Declinatio — przypadkowanie, deklinacyja [...], casus nominativus — przypadek mianownik, genetivus — dopełniacz, dativus — celownik, accusativus — biernik, vocativus — wołacz, instrumentalis — narzędnik, localis — miescownik.