pochodzenie geneza

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• SzyGram/1767
• SzyPocz/1770
• Lub/1778
• Jak/1823
• Rozp/1830
• Sier/1838
• Trz/1865
• Kam/1870
• Mał/1879
• Oż/1883
• Jes/1886
• Uchw.AU/1891
• Kr/1917
• Łoś/1918
• Król/1922
• Nitsch/1923
• Rozw/1923
• Łoś II/1925
• Gaert/1927

Uważać należy pochodzenie słow jednych od drugich, rożne ich odmiany i łączenie się z innemi. I tak na przykład nie powinno się pisać: mof, ale mow, bo pochodzi od mowię, nie Bug Stworca, ale Bòg, bo odmieniwszy mowi się: Boga.

Aby tej pomyłki uniknąć, uważać należy pochodzenie słow jednych od drugich, rożne ich odmiany i łączenie się z niemi. I tak np. nie powinno się pisać: mòf, ale mòw, bo pochodzi od: mòwię, nie Bug Stworca, ale Bòg; bo odmieniwszy, mowi się: Boga.

W pochodzeniu przeszłych jednokrótnych i dawnoprzeszłych, trzeba pójść za przepisami o tym ustanowionemi, dla pierwszego prostych sprzężenia.

Kończąc przepisy o Słowach, nie godzi się nie upomnieć o niejakiej szczegulniejszej własności prostego Rossyjskiego języka, wyrażającej prędkie czynności, które pochodzą od przeszłych niedoskonałych: od глядѢевъ patrzał, глядь zyrk. [...] Wszystkie te jednosylabne słów pochodzenie mają.

Jedni je piszą przez z, przez wzgląd na cząstki do ich składu wchodzące, albo téż na ich pochodzenie; drudzy, chcąc zgadzać pismo z wymową, piszą je przez s: roskupić [...].

POCHODZENIE wyrazów. Obacz Etymologia.

Toż rozumiéć o wyrazach, które mają nosowe samogłoski przed ł, l, w, np. wziął wzięli wziąwszy, uciął ucięli uciąwszy; tu zatrzymuje się w piśmie ą, ę, przed ł, l, w, dla zachowania śladu pochodzenia tych wyrazów od wziąć uciąć.

W obu razach, aby się ustrzedz błędu, trzeba pilnie uważać i na pochodzenie wyrazów, i na to, o czém się pisze.

Również ze względów etymologicznych składu lub pochodzenia tak się powinny rozdzielać wyrazy: prze-znaczyć, prze-rwa, u-czczony, u-rwać, u-rznąć, ze-lżyć (komu lub kogo), roz-ciąć, roz-dziérać, po-zdziérać.

[Zygmunt Sawczyński] Na polu etymologiczném niemniejsze mają oni znaczenie, gdyż jak wiadomo, wskutek sąsiedztwa, stósunków wpływu cywilizacyjnego jednego narodu na drugi, bezwiednie prawie przyjmują od siebie narody niemałą liczbę wyrazów, które, dopóki trwa w całéj świeżości i potędze żywotna siła przyswajania organizmu językowego, poddawać się muszą prawidłom tegoż organizmu i przybierając szatę języka narodu, który je przyjął, zakrywają nią cudzoziemskie swe pochodzenie.

[Zygmunt Sawczyński] A że i w swojskich wyrazach nieraz dopiéro cofnięcie się wstecz, w przeszłość lub odniesienie do języków pokrewnych wyjaśnić może nieraz pierwiastek, pochodzenie i znaczenie wyrazu, tego nie potrzeba szczegółowo dowodzić.

Być i to może, że nieświadomość gramatyki jest tego u piszących przyczyną, bo zmiana ta więcej w piśmie niż w mowie istnieje; chciano zaś może głoską ł pochodzenie tego imiesłowu niby od czasu przeszłego w osobie 3. l. poj. na ł zakończonego wskazać.

Pomimo iż główną, zasadą pisowni polskiej jest: tak każdy wyraz pisać jak go wymawiamy [...] nie mniéj ważną zasadą jest: wzgląd na pochodzenie wyrazu czyli na etymologiję, z czego wypływa konieczność zachowania w wyrazie śladów źródłosłowu.

Zwyczajnie wskazuje się, jako na powód tego poczucia, na "pochodzenie" tych wyrazów [bity, bić, bicie] od słowa, np. tutaj od biję; lecz to bynajmniéj nie załatwia podjętego tutaj pytania. Nam właśnie chodzi tu o to pochodzenie jako rzecz, którą mamy wyjaśnić. Skąd wiemy, a przynajmniéj instynktownie czujemy, że te wyrazy od tego samego tematu, co i biję pochodzą?

Pochodzenie i rodowód słów.

Ze słowa Stawać Stać, utworzyliśmy zo-Stawać zo-Stać, dodajmy teraz po do słowa Zostawać, Zostać; będziemy mieli częstotliwe po-Zostawać, po-Zostać, które czasują się jak powyższe wszystkie, Stoję, Zostaję i po-Zostaję.

Pyt. Czy wyrazy Szlachcić, Szpalta, inserata, są sławiańskiego lub niemieckiego pochodzenia, jak właściwie pisać należy?

Odp. Pierwszy wyraz jest starosławiańskiego pochodzenia bo znajduje się u wszystkich południowych i zachodnich sławian, choć nieco w jinnem znaczeniu onego używają.

Uważajmy zatem na pochodzenie następne wyrazów: Mierzyć, wierzyć, Ważyć, uważać.

Przeczytaj przykłady znajdujące się na stronicy 49— i wytłomacz mi pochodzenie każdego przyimka.

Gdybyśmy więc, idąc za mylną zasadą: „pisz, jak wymawiasz,’' pisali tak, jak nam złudzenie ucha dyktuje, zacieralibyśmy czyste znamię wyrazu, a wymowie, która nie jest jednostajna w całym kraju, nic byśmy tém nie dopomogli; należy zatem w pisowni trzymać się stale pochodzenia czyli etymologii wyrazów. Tym jedynie sposobem zapobiedz można ustawicznym chwiejnościom w pisowni.

[Lucjan Malinowski] Co do -yja, -ija; - -ja - -ya, ia w wyrazach grecko-łac. i romańskiego pochodzenia, uważam pisownią -yja, -ija za jedynie fonetyczną w dzisiejszym stanie języka (pisownia -ia wyłącznie byłaby etymologiczną).

Ns, rs w wyrazach pochodzenia romańskiego: konsul, uniwersytet, bransoleta.

Obce imiona własne na i, y odmieniają się jak: Antoni, Pafnucy: Antoniego, Pafnucego, n. p. Garibaldi: Garibaldiego, Verdego; wszakże w niejasnych, t. j. takich, w których przez deklinacyę przymiotnikową polską utrudniłoby się wyrozumienie ich pochodzenia, należy przed końcówką dawać apostrof, n. p.: Morny’ego, Percy’ego, Caprivi’ego.

W takich zaś formach, jak: dróg, podłóg, nóg, nagród, mórz, wód, mów, zbóż, pól, rów, stół, wieczór, samogłoska o w zgłosce zamkniętej spółgłoską, pierwotnie dźwięczną, została zastąpiona ó pochylonym, które dziś ma brzmienie u i które w piśmie wyrażamy przez ó ze względu na pochodzenie jej z dawnego o.

Tak samo, w nielicznych zresztą, wyrazach swojskich, w wyrazach urobionych na sposób obcy; a wreszcie mających pochodzenie słowiańskie [...] kutja, albo kucja.

Przytem wyrazy na -nier mają różne pochodzenie, a mianowicie jedne pochodzą od obcych, w których w rodzimym języku pisze się też -nier, a więc w nich obce i między spółgłoską a samogłoską winnoby się oddawać w polszczyźnie przez j np. francuskie ingenieur, pol. inżynjer.

Przestawka głosek (metateza). Porównywając niektóre wyrazy polskie z odpowiednimi obcemi tego samego pochodzenia (staroind.) przekonamy się, że poszczególne głoski uległy przestawieniu. I tak: polskie brzeg, rosyjskie berreg, niem. Berg.

Og.-pol. ė naogół tego samego jest pochodzenia, co w języku literackim: powstało z prasł. e ě w zgłoskach zamkniętych dźwięczną, ze ściągnięć, w zależności od dawnego akcentu, z yr ir, dialektycznie też z y i przed ł l, o czem w § 5 I 2.

Tylko sam pn.-wschód, nowszego pochodzenia, rozróżnia v'iʒ'ėć, słyšėć (gdzie ė zwężone fonetycznie w zgłosce nieakcentowanej) od voźić, rob'ić [...].

Mimo tych wszystkich różnic chronologicznych i genetycznych można powiedzieć, że polskie wzgl. lechickie (w ściślejszem tego słowa znaczeniu — mam tu na myśli prawspólny stan narzeczy polskich i kaszubsko słowińskich wzgl. pomorskich z wyłączeniem połabskiego) długie są ogółem biorąc i pod pewnym względem jednolitego pochodzenia.

Ze pochylenie w sobótka robótka itd. jest nowszego pochodzenia, wynika ze starych i wcześnie samodzielnych ciotka (tëtka 'tëtka) szczotka itd.

Granicy ścisłej przeprowadzić niepodobna i wobec niejednego wyrazu nie da się powiedzieć, czy jego u jest tego czy tamtego pochodzenia.

U późniejszych pisarzy Taszycki stwierdził, że imiona na -iszcze w znacznej większości znajdują się w dziełach autorów, zostających w bliższym lub dalszym związku z Rusią [...], wobec tego prawdopodobnie i inne na -iszcze, zanotowane przez Lindego, mają to samo pochodzenie: brodziszcze — 'broda', dworzyszcze, chłopiszcze, siedliszcze; wszystkim odpowiadają rdzenne polskie formy na -isko.

Ponadto nauczyciel polonista powinien sobie jasno zdawać sprawę z pochodzenia wyrazów (rodzime, obce), ich wieku (archaizmy, neologizmy), zakresu normalnego użycia (literackie, powszechne, naukowe, potoczne, gminne, ludowe), dążąc zarazem do wprawy w ich wyborze i użyciu.