etymologia pochodzenie, nauka o pochodzeniu wyrazów

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Jan/1594
• Nał/1774
• DwBg/1813
• Jak/1823
• Rozp/1830
• Rew/1845
• Such/1849
• Łaz/1861
• Mał/1863
• Malin/1869
• Kam/1870
• Mał/1879
• Oż/1883
• Jes/1886
• Uchw.AU/1891
• Kr/1897
• Król/1907
• Kr/1917
• Łoś/1918
• Rozw/1923
• Gaert/1927
• Kor/1961

HISZPANSKI język [...] ták iż Etimologia słowá tego po nászému Iż pan, bárzo nie od rzeczy.

P. Co to jest Dobre Pisanie Zwyczajne Francuskie? O. Jest to, ktore nie ma Ogolnych pewnych Ustaw, i podług ktorego syllaby słow Francuskich piszą się tak a nie inaczej, dla tego tylko że Zwyczaj, albo etymologia to jest słowa-wczątek tak niesie. [...] Piszą Francuzi to fils syn, bo początkowe Łacińskie filius ma l.

Przez Źrzódłosłów rozumie się właściwié wszelki wyráz piérwotny, z którégo wyrazy pochodné, jak wody ze źrzódła płyną: w tém znaczéniu wyraz ojciec jest źrzódłosłów, bo od niego idą te wyrazy: ojcowski, ojczysty itd. W znaczeniu przenośném, źrzódłosłów znaczy naukę o piérwo­tnych czyli źrzódłosłowowych wyra­zach. Nauka ta zowié się po Grecku Etymologia, to jest nauka o początku albo o źrzódle słowa.

Głoski ą, ę tam się piszą gdzie i wymawiają; albo gdzie wymawianie nie dość jaśnie pokazuje ich używanie w piśmie, tam się udać potrzeba do czasowania i przypadkowania, już to do źródłosłowu czyli etymologii.

Zdaniem Brodzińskiego, słowa pułk, pułkownik, pułka, powinnyby się pisać przez ó, a to przez wzgląd na ich etymologią.

Jeżeli etymologia ma być zasadą prawidła ortograficznego, tedy różne zdania o pochodzeniu słowa, muszą koniecznie utworzyć różnicę w ortografii.

ETYMOLOGIA, jako zasada wymawiania lub pisowni, 190;

(*) Etymologia z Greckiego (Etymos) prawdziwy, prawdziwe źródło wyrazu, rozważa stosunek między głoskami w wyrazach podług ich znaczenia, wnioskuje o ich pochodzeniu, a następnie o pokrewieństwie języków.

Z wyrazu Głoskownia, każdy ziomek myślący, gdy się uda do źródłosłowu czyli Etymologii: głos, i do pochodnych: głoska, głoskowy, głoskowość i t. p. odgadnie znaczenie, i potrafi z niego zdać sprawę. — Z wyrazu Grammatyka, nikt bez znajomości języka Greckiego nie dojdzie, co znaczy.

Zacieranie etymologii (słoworodu) czyni język niezrozumiałym i bezzasadnym.

Gramatyka ma tedy: [...] c) Gramatyka ma obeznać nas po części z bogactwem języka tak w odmianach, jako też w przemianach słów przez poznanie słoworodu czyli etymologii […].

Teraz należy nam się zastanowić nad tém: skąd się biorą wyrazy, któreśmy się nauczyli odmieniać? jakie są zasady, podług których te wyrazy tworzymy? Naukę, której przedmiotem to zagadnienie, nazywamy Etymologią czyli Słoworodem (Wortableitung).

Etymologia ma na celu nie tylko teoryczne wyjaśnienie zasad budowy naszych wyrazów, już sformowanych, ale i praktyczne uzdolnienie nas do tworzenia nowych. Przy rozwijającym się bowiem coraz więcej zasobie pojęć i wiedzy naszéj, bywa urabianie nowych wyrazów często pożądaném, niekiedy konieczném; a byłoby rzeczą dla czystości języka nader szkodliwą, gdybyśmy je tworzyli w sposób duchowi mowy naszej przeciwny. Owoż nie można się pewniéj zabezpieczyć od błądzenia w téj mierze, jak zgłębiając zasady wyrazów już utworzonych, ażeby w tymże duchu postępować i daléj.

[...] Pisowniá podaje prawidła, jakiemi postaciami głosek oznaczać náleży głosy i brzmieniá, danego języka, wchodzące już w skłád wyrazów; jakiemi znakami oddzielać wyrazy i zdaniá od siebie w ciągu pisma, albo raczéj, jakiemi znamionami oznaczać zdaniá i okresy. Grafika zaś w znaczeniu gramatycznym má nám wskazać postacie głosek, jakiemi oznaczać náleży głosy i brzmieniá danego języka niezależnie od wyrazów, których są cząstkami. Jednym słowem: Grafika uczy nás oznaczać pojedyńcze głosy i brzmieniá, podaje sposób wyráżaniá głosek w abecadle, i jest pisownią, że tak rzekę, abecadłową; Ortografijá zaś jest odnośnie do fonetyki języka pisownią wyrazową, obejmującą prawidła dlá wyrazów, zgoła dlá mowy pisanéj. Grafika daje nám, a przynájmniéj dać nám powinna, w pojedynczych postaciach wyraźny i cáłkowity obráz fonetyki danego języka; Pisowniá zaś jest wynikiem prawideł językowych zastósowanych do etymologiji i gramatyki; powinna być wiernym obrazem nie tylko fonetyki języka, ale i jego organizmu.

[…] Na zasadach bowiem głosowni opiérają się ostateczne prawidła piérwoskładni, czyli tak zwanéj przez Niemców Formenlehre, którá się rozpáda na trzy części, jako to: 1. na naukę skłánianiá (declinatio); 2. spájaniá (conjugatio); 3. słowotwórstwa (etymologia), które to części już licznemi węzłami łączą, się z duchowym organizmem języka.

[…] Chodzi tu przedewszystkim o pogodzenie naszéj fonetyki, o jile się dá, s przyjętym powszechnie dzisiejszym wymáwianiem i etymologiją tych dwu języków […].

Jeżeli głęboki ten badácz mowy ludzkiéj twierdzi i słusznie, że dlá Lingwisty mają wielką wártość nawet amerykańskie języki, to my z naszéj strony wyznać musiemy, że dlá słowiańskiego Lingwisty w ogóle, któremu jest nieodbicie potrzebną znajomość starosłowiańskiego języka, wielkiéj jest wági pod względem etymologiji znajomość gockiego; a czym jest ten ostatni dlá starosłowiańskiego w ogóle, tym jest w szczególności dokładná znajomość litewskiego języka dlá polskiego Lingwisty, zwłaszcza że jak język gocki, mający wiele spólnych piérwiastków ze starosłowiańskim, pomiędzy Sanskrytem i giermańskiemi językami, tak język litewski pomiędzy tymże Sanskrytem i mową słowiańską, a w szczególności językiem polskim, jest pośredniczącym ogniwem.

Pomimo iż główną, zasadą pisowni polskiej jest: tak każdy wyraz pisać jak go wymawiamy [...] nie mniéj ważną zasadą jest: wzgląd na pochodzenie wyrazu czyli na etymologiję, z czego wypływa konieczność zachowania w wyrazie śladów źródłosłowu.

Że miały one tu poprzednio nie rodzime e, ale ê, to się okazuje równie z ich etymologii jak i z postaci tych wyrazów, jaką mają, w innych słowiańskich językach.

§. 359. W drugim, bezpośrednio niniejszą część trzecią Etymologii poprzedzającym rozdziale, stanowiły przedmiot ostateczny poszukiwań naszych końcówki.

[Józef Mroziński] "Inaczej więc piszemy, a inaczej wymawiamy, nie przez wzgląd na etymologję, ale dla tego, że nie mamy tyle liter, ile ich język nasz potrzebuje bo alfabet obcy, dla języka tylko przyswojony, mógł nie być dostatecznym do wyrażenia wszystkich brzmień tego języka, szczególnie, jeżeli w początkach, (jak się to prawie w całej Europie działo) nieumiejętne nim władały ręce".

Stawora stolica dawna Fryzji, jak Etymologia jich wykazuje, założone 300 lat przed Chr. Jest pierwszem i najdawniejsem w tym kraju.

ROZDZIAŁ PIERWSZY. Wiadomości z głosowni i etymologii.

Gdybyśmy więc, idąc za mylną zasadą: „pisz, jak wymawiasz,’' pisali tak, jak nam złudzenie ucha dyktuje, zacieralibyśmy czyste znamię wyrazu, a wymowie, która nie jest jednostajna w całym kraju, nic byśmy tém nie dopomogli; należy zatem w pisowni trzymać się stale pochodzenia czyli etymologii wyrazów. Tym jedynie sposobem zapobiedz można ustawicznym chwiejnościom w pisowni.

Jeżeli żaden wzgląd praktyczny, w sprawach pisowni, zdaniem naszem, rozstrzygający, nie przemawiał za pierwszeństwem pewnego sposobu pisania, przyznawano je za każdym razem temu prawidłu, które zasługiwało na uwzględnienie, bądź to ze stanowiska etymologii (gdzie poczucie jej jest żywe jeszcze, n. p. wieźć, wązki), lub też fonetyki, (gdzie poczucie etymologii się zatarło, n. p. stąd, ob. Prawidła II, 3, niżej, str, 16, 17).

W memoryale p. Kryńskiego czytamy: [...] "Z etymologii zaś wiadomo, że zarówno imiesłów na szy jak imiesłów na ł (ł, ła, ło) powstają jeden niezależnie od drugiego przez łączenie właściwych im przyrostków z tematem trybu bezokol., bynajmniej zaś forma jednego imiesłowu na ł nie jest podstawą do utworzenia druoiego na szy [...]".

Pisownia fonetyczna powyższych wyrazów co do u jednocześnie zgodna jest i z ich etymologją. Zaledwie w kilkunastu z nich naruszona została zasada etymologiczna, jak oto: but, drut, łut, śrut, ślusarz, jałmużna, jaszczurka, marmur...

W imiesłowach czynnych nieodmiennych na -szy, od osnów zakończonych na spółgłoski (jad -, rzek- ,...) pisać należy samo -szy bez ł, zgodnie z dawną tradycją, etymologją i wymawianiem; to jest: zjadszy, rzekszy, dostrzegszy, itp.

ó piszemy podług etymologji we wszystkich wyrazach, w których pierwotnie było e lub o otwarte.

Gdy jednak po samogłosce następuje dwie lub więcej spółgłosek, uwzględniać lepiej zasady etymologji: akt-or... tros-ka, klat-ka, łącz-ce, frasz-ce...

Gramatyka. § 76. Gramatyka jest nauką o właściwościach danego języka. Dzieli się na następujące części: 1) głosownię (z grecka: fonetykę), która uczy o dźwiękach; 2) morfologję, naukę o wyrazach; morfologja obejmuje dwie części: a) etymologję, albo słoworód, wyjaśniającą tworzenie się wyrazów, b) fleksję, to jest naukę o odmianach wyrazów; 3) składnię (syntaxis), wyjaśniającą budowę zdania i wzajemny stosunek jednych jego części do drugich.

Nie byłoby na to żadnego usprawiedliwienia ani w etymologji ani w wymowie; imbier częściej wymawiamy imbir i tak samo plombir, w każdym razie jeśli nawet z e, to ścieśnionem a nie szerokiem.

Wiemy zaś na pewno, że pierwotną, odziedziczoną z epok dawniejszych, postacią prasłow. było dŭb-, jak wykazuje ustalona etymologja tego wyrazu.

Najlepsze jednak świadectwo spopularyzowania się już rodzimej terminologii gramatycznej, i to po szkołach, daje konsekwentnie ją stosująca gramatyka francuszczyzny S. Nałęcz-Moszczeńskiego [...].

Etymologia — słowawczątek, etymologija: verbum, adverbium simplex — proste, nieskładane, compositum — złożone, składane; terminatio — zakończenie, zagięcie (s. 445).

Fakultatywności rodzimej terminologii gramatycznej położył tamę podręcznik polszczyzny O. Kopczyńskiego [...].

Etymologia — etymologija, źrzódłosłów, słoworód (t. 3, przyp.); verbum simplex — niezłożone, compositum — złożone; thema — źrzódło (t. 1, przyp., s. 170), tema (t. 1, przyp., s. 163), temat (t. 2, przyp., s. 215), terminatio — zakończenie, terminacyja (t. 1, przyp., s. 118) [...].

Niektóre z przytoczonych terminów znaleźć można i u A. A. Kryńskiego [...].

Etymologia — etymologija: radix — pierwiastek, pień, rdzeń, suffixum — przyrostek, thema — osnowa, temat, terminatio — końcówka, aspectus — postać.