wyraz przyswojony

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Kop/1780
• Kop/1783
• Kop/1785
• DwBg/1813
• Jak/1823
• Mucz/1825
• Rozp/1830
• Marc/1833
• Żoch/1838
• Ryk/1850
• Kurh/1852
• SWil/1861
• Mał/1863
• Kam/1870
• Mał/1879
• Oż/1883
• Jes/1886
• Uchw.AU/1891
• Kr/1897
• SW/1900-1927
• Król/1907
• BdC/1915
• Łoś/1918
• Kon/1920
• Łoś II/1925

W wyrazach przyswojonych, przez g pisanych, piszmy według wymawiania naszégo, już g np. Religiiá, Teologiiá: już i np. ieneráł, reiestr.

Jeżeli jest wyráz swojski, szukać w swoim języku wspomnionym dopiéro sposobém źrzódła jego. Jeżeli jest wyráz przyswojony, źrzódła jego szukać potrzeba w tym języku, z którégo wypłynął, np. Sénát, z Łacińskiégo Senatus; Łacińskié zaś Senatus pochodzi od senex stary, bo od Sénatu czyli Rady, nié brano tylko starszych. Skąd wnośmy, jako do nauki źrzódłowéj, potrzebná jest wiadomość cudzoziémskich języków.

[...] w wyrazach przyswojonych z obcego języka, szukanie Źrzódłosłowu w tymże języku.

Jeżeli jest wyráz swojski, szukać w swoim języku źrzódła jego: ieżéli jest wyráz przyswojony, źrzódła jego szukać potrzeba w tym języku, z któ­régo wypłynął [...]

ae [...] pisze się w przyswojonych wyrazach, 149.

Jak pisać zgłoski ge, gi w przyswojonych wyrazach z Greckiego i Łacińskiego języka. W przyswojonych z Greczyzny i Łaciny wyrazach zgłoski ich ojczyste ge, gi wydać powinnyśmy [...] ponieważ u nas g i k nie mogą stać przed e w jednej syllabie, ale tylko przed dwugłoską ie; wypada więc ażeby ge obca syllaba w Polszczyznie po polsku została przez gie.

[...] W wyrazach przyswojonych piszemy f, nie ph, bo je tak wymawiamy […].

Zastanawialiśmy się nad literą g, bo co do téj litery, w wyrazach przyswojonych, ortografia nasza nie jest ustalona: jedni z Kopczyńskim piszą jeometrya, jeografia, trajedya; inni z Lindem gieonetrya, tragiedya; inni nakoniec ze Śniadeckim geometrya, tragedya.

A z tych może się znaydzie ieden, któryby mię naśladuiąc poprawił, polepszaiąc rozszerzył i sprostował prawidła w ninieyszym względzie téy dla Litwinów Grammatyki polskiéy, którą ia, iedynie dla iednakiéy składni rządu, iednakiéy składni szyku, w końcu dla iednego prawie wielu z polska do litewszczyzny albo przyswojonych albo zupełnie przyiętych wyrazów brzmienia, w krótkości [...] ułożyłem.

W wszelkich wyrazach polskich i przyswojonych jest nią [głoską przybierającą – dopisek red.] zawsze spółgłoska; np: wół, wzór.

W wyrazach jednozgłoskowych [...] Tudzież w przyswojonych z greckiego i łacińskiego języka [...].

Po spółgłosce niekréskowanéj ch, w wyrazach swójskich używa się y, a w przyswojonych i, np. chyba, uchylić — Chiny, Chili, Chiwa.

G, siódma głoska alfabetu, nieod. n [...] W wyrazach z łacińskiego przyswojonych, piszemy pospolicie j, lub i w miejscu g, np. rejestr (nie regiestr), anioł (nie angioł, jak w dawniejszych drukach); jednakże giest, gienerał, v. generał, pospoliciéj się używają, niż jest, jenerał [...].

Wyrazy przyswojone z innych języków, zakończone na ns, jak romans, kwadrans, ordynans, mają w liczbie mnogiej także zakończenie e, np. kwadranse, romanse, finanse itd.

Przez ch piszą się wyrazy czysto-polskiego pochodzenia, w których tę spółgłoskę wyraźnie słyszymy, a przez h takie, w których brzmienie jéj ginie, i które są nam przyswojone a w swoim języku mają h lub g.

Przybieranie lub też nieprzybieranie przydechu zależy od dwóch następujących okoliczności:

1. od tego, czy wyraz jest prawdziwy słowiański, czy przyswojony z cudzoziemszczyzny;
2. od tego, która samogłoska stanowi początek (Anlaut) wyrazu.

Pytałem najznakomitszych, pisarzów Warszawskich, Wileńskich, Poznańskich, przejezdnych w Krakowie i gdzie jindziej zobaczywszy oświadczyli, że tylko uważają za właściwą pisownię łacińskich wyrazów przyswojonych, tak pisać jak orzekło Tow. Prz. nauk, to jest, albo jak jest w łacinie, albo tylko tę i krótką łacińską nic niedodając pod linią w niż przeciągać trochę; a jinne sposoby, uważają za niedorzeczne, błędne i szkodliwe.

W wyrazach obcych przyswojonych: hymn, humor, honor, hyena, historya, herbata, handel, hydra, huta, mahoń, hebel, Helena, Henryk, Hieronim, Mahomet, Hiszpania, itp.

Ge pisze się tylko: a) w wyrazach przyswojonych z języka łacińskiego i greckiego lub też za ich pośrednictwem: geometrya, genealogia, algebra, generał, regent, geniusz i t. p.; b) w imionach własnych przyswojonych: Gerwazy, Gertruda, Genewa, Genua i t . p . , z wyjątkiem imion litewskich: Giedymin, Olgierd, Skirgiełło i t. p.; zresztą wszędzie gie: Angielka, giermek, giełda i t. p.

W wyrazach przyswojonych, w których ge przeszło w wymowie na je, pisze się także je: jenerał (mówią bowiem generał i jenerał), rejestr, rejent (notaryusz) i t. p.

Podwójne spółgłoski w wyrazach przyswojonych.

W wyrazach swojskich spółgłoski k', g' przed samogłoską e piszemy przez ki, gi (np. kieł, wielkie; zgiełk, drogie); tak też i w wyrazach przyswojonych te same spółgłoski przed e pisać należy, t. j. pisać i tutaj: kie, gie, jak to już w rzeczy samej od dawna przyjęto we wszystkich wyrazach z miękkim k' i w wielu z miękkim g'.

P 1. Spółgłoska wargowa twarda, cicha czyli niedźwięczna (mocna) wybuchowa a. doraźna (np. palić, płomień, kupno). W wyrazach przed samogłoskami, powstałemu z prasłowiańskich samogłosek średniojęzykowych, czyli podniebiennych i (i długie), ἴ (i krótkie), ĕ (e długie), e (e krótkie), ę (e nosowe), które w polskim a. pozostały podniebiennemi (i, e, é, ę) a. też przeszły później w nieśredniojęzykowe czyli niepodniebienne (a, o, ó, ą), brzmienie p zmieniło ś. na podniebienne, czyli miękkie p' (np. pić, pieśń, piana, chłopię, pięć). Tę podniebienność (miękkość) p' w środku wyrazu przed samogłoskami wyrażamy w piśmie literą i obok p. [...] W wyrazach przyswojonych z podwójnym p tylko jedno wymawiamy i piszemy. [...]

F, 1. spółgłoska wargowo-zębowa bezdźwięczna, czyli cicha (mocna) powiewna, przeciągła. W piśmie występuje przeważnie w wyrazach przyswojonych, w polskich zaś rzadko i głównie w wyrazach dźwiękonaśladowczych, jak fruwać, fukać itp.; w wymawianiu zaś ukazuje się często, chociaż się pisze w, mianowicie na końcu wyrazów i w środku po innych cichych, np. krew, łów... kwiat, twój, trwały..., które brzmią: kref, łóf... kfiat, tfuj, trfały.

W wyrazach swojskich i przyswojonych, wyjąwszy nazwiska, jak Gebhardt, Kenilworth, należy pisać gie, kie (Z. Rejowski) [...].

W wyrazach przyswojonych, gdzie piszemy wymawianie pojedyńczych spółgłosek zupełnie się ustaliło, piszemy fonetycznie: Anbisynja, afekt [...] suma...

Pisownia odbija [...] dążność do odróżniania na piśmie wyrazów istotnie lub rzekomo przyswojonych z obcych języków od istotnie lub rzekomo nieprzyswojonych.

Żywioły obce w języku naszym można podzielić na dwa działy: do jednego zaliczymy wyrazy, które uznajemy za mające już prawo obywatelstwa w mowie naszej, za wyrazy przyswojone, a więc spolszczone, przynajmniej w pewnym stopniu.

Adjutant, amonjak, Benjamin, fryzjer, gimnazjum, gimnazjalny, grubjan, grubjanin, grubjański, konjak, kurjer, legjon, legjonista, [...] i t. p.

W wyrazach obcych (przyswojonych) piszemy j po spółgłosce w zgłoskach końcowych i środkowych.

Nieraz słowo przechodzi od narodu do narodu, a wszędzie się zmienia, i niekiedy nawet tego łatwo nie możemy rozstrzygnąć, czy wyraz jest istotnie obcy, przyswojony, czy też rodzimy.