terminów gramatycznych online
rzeczownik zdrobniały
Język: polski
- Części mowy: ZwO/1924
- Części mowy odmienne: Malecz/1882
- Część I (wstępna): Jes/1886
- Część druga. Odmiana imion: Lor/1907
- Część trzecia. Rzecz o słowach: Such/1849
- Deklinacja I (Nominativus singularis ...., Nominativus pluralis ... Locativus dualis): Łoś III/1927
- Etymologia (Słoworód): Mał/1863
- Fleksja: Król/1922
- Fleksja czyli nauka o odmianach, albo odmiennia: Kr/1917
- Główne przepisy: Łoś/1918
- Nauka o budowie wyrazów (słowotwórstwo): Szob/1923
- Nauka o głoskach: Szob/1923, Łaz/1861
- Nauka o słowach i ich odmianach: Łaz/1861
- O rzeczowniku: Kam/1870
- O rzeczowniku i przymiotniku: Bor/1830
- Odmienne części mowy: Lerc/1877
- Pisownia: Kr/1897, Król/1907
- Piąte Prawidło dowolne, wyjątkowe rzecz. męzk.: Oż/1883
- Przypadkowanie rzeczownikow żeńskich: Mroz/1822
- Rzeczownik: Br/1848
- Słowniczek: Gaert/1927
- Słownik, cz. II (P - Ż): SWil/1861
- Wstęp obejmujący pogląd na Głosownią i pojęcie Pierwoskładni: Malin/1869
- Wyjątkowe prawidło: Oż/1883
- Źródłosłowy rzeczowne i przymiotne: Trz/1865
- Словопроизведенiе [Źródłosłów]: Grub/1891
Cytaty
Rzeczowniki zdrobniałe zakończone na a, mające miękką przybierającą spółgłoskę, przybierają w 5m przypadku zakończenie u, Marynia, Ludwisia, Jozia, Ciotunia i t. p. Maryniu i t. d.
Rzeczownik [...] — zdrobniały, gdy znaczy piesczenie kogo lub czego: piesek, kijek, — zgrubiały, gdy pośmiewisko wyraża: psisko, kozlisko, kijsko.
Dodaje się e w 2gim. spadku liczby mnogiej i w zdrobniałych, gdy w 1m. spadku liczby pojedyńczej rzeczownik miał dwie spółgłoski przed samogłoską końcową, jako: skrzydeł, skrzydełko, i t. d. od skrzydło.
Rzeczowniki dzielą się na: […] 4. Zdrobniałe i zgrubiałe; np. wilczek, wilczysko.
Rzeczowniki zdrobniałe i zgrubiałe tworzą się tylko z rzeczowników piérwotnych wszystkich trzech rodzajów. Zdrobniałe wielogłoskowe mają pospolicie zakończenie męskie na ek, żeńskie na ka, nijakie na ko […]. Głoski naczelne zmienne zmieniają się często w rzeczownikach zdrobniałych [...]. Niekiedy wcale się nie zmieniają [...], a szczególniéj gdy pochodzą od rzeczowników rodzaju nijakiego [...]. W l. m. głoska naczelna k nie zmienia się na c nawet wtenczas, kiedy wyraz zdrobniały oznacza osobę męską [...]. Jeśli wyraz zdrobniały jeszcze bardziéj drobnieje, wtenczas głoska naczelna rzeczownika zdrobniałego k bez względu na rodzaj zamienia się na cz [...]. W wyrazach jednozgłoskowych, rzeczownik zdrobniały kończy się najczęściéj na ik albo yk [...]. Podobnież rzeczowniki męskie zakończone na głoski złożone, w zdrobnieniu mają zakończenie na yk [...]. Niekiedy głoski podrzędne rzeczownika ulegają zmianie w zdrobnieniu [...].
Zeszczuploną jest postać przedmiotu, gdy tenże: I. Upieszczony [...]. II. Umiłowany [...]. III. Ukochany [...]. IV. Ulubiony. Rzeczowniki wszystkich cztérech powyższych odcieni zwane są zdrobniałémi.
Rzeczownik, a, lm. i, m. gram. v. Imię rzeczowne; część mowy należąca do odmiennych; obejmuje wyrazy będące nazwami rzeczy jakichkolwiek, w najobszerniejszém znaczeniu; rzeczownikiem jest każda nazwa istoty żyjącéj, tworu przyrodzenia, dzieła rąk ludzkich, wyobrażenia umysłowego. Rzeczowniki ze względu na znaczenie tego czego są nazwą, dzielą się na: a) żywotne, będące nazwą istot żyjących, a te jeszcze na ludzkie i zwierzęce; b) nieżywotne, będące nazwą istot lub wyobrażeń niemających życia widocznego takiego jak w ludziach i zwierzętach; c) własne v. szczególne, które służą wyłącznie jednéj rzeczy; d) pospolite v. ogólne, które służą do oznaczenia różnych rzeczy podobnych; e) zbiorowe, które pod postacią liczby pojedyńczéj wyrażają zbiór jednorodnych v. jednoprzymiotowych istot, rzeczy; f) liczebne, v. liczbowe (v. Liczbowniki), oznaczające lik, liczbę; g) porządkowe, wyrażające następstwo rzeczy za rzeczą; h) pierwotne, z których inne się formują; i) pochodne, z innych ukształtowane; j) zdrobniałe albo spieszczone, wyrażające małość drobność, albo też pieszczotę; k) zgrubiałe, które znaczą wielkość a razem niezgrabność i często wyrażają pogardę dla nazywanych niemi rzeczy; 1) słowowe, uformowane ze słów i przedstawiające w formie rzeczownika czynność lub stan oznaczony słowem, z tych uformowane od słów zaimkowych zowią się jeszcze zaimkowemi, a te wszystkie są rodzaju nijakiego. Rzeczowniki w języku polskim mają trzy odmiany, wyróżniające się rozmaitemi kształtami zakończenia : a) przez rodzaje, wyrażające płeć lub jéj podobieństwo, ob. Rodzaj; b) przez liczby pojedyńczą, podwójną i mnogą, ze względu czy rzeczownik wyraża jedną, dwie lub wiele osób albo rzeczy; c) przez przypadki v. spadki wyrażające stosunek rzeczy do rzeczy lub czynności do tego na co się wywiera.
Wyjmują się: rządny, sądny, pokątny, tudzież czasowniki na ić zakończone: np. błądzić, mącić, rządzić, i rzeczowniki zdrobniałe, w których ą w ę się nie przemienia dla następującéj twardéj spółgłoski k, np. zajączek, kącik, wąsik.
Rzeczowniki zdrobniałe tworzą się przez przybranie narostków ek, ik, yk, ka, ko.
§. 428. Przyr. k (ek), służy także na utworzenie rzeczowników zdrobniałych. Wchodzi atoli do składu i innych imion.
Porównajmy greckie: należą tu 1) rzeczowniki zdrobniałe ze spójką i i eufoniczném s: νεαν-ί-σκο(ς) (młodzieniaszek) źródł. νεαν- (młody) [...].
[…] Uwáżyć náleży, że pogłos k tak w rodzaju męzkim, jak i żeńskim (ka) i nijakim (ko) oznacza wtedy rzeczowniki zdrobniałe, jeżeli jich piérwotniki pełnią służbę rzeczowników; i tak mają zdrobniałe lub pieszczotliwe znaczenie […].
[…] Według analogiji: brusek, koƶuśek od piérwotników bruɦ, kozuɦ, urábiają się rzeczowniki zdrobniałe […].
Ze względu na znaczenie imienia rzeczownego dzielimy je na: [...] zdrobniałe oznaczające pieszczotę.
Oprócz tego mogą być jeszcze rzeczowniki zdrobniałe, np. mamuńcia, ciotunia, córeczka, syneczek, konik, bacik, książeczka, piórko, nożyk itd., to jest takie, które pieszczotliwość oznaczają, i zgrubiałe, np. chłopisko, chłopczysko, babsko, konisko, bacisko itd., to jest takie, które wyrażają wstręt ku jakiej osobie lub rzecz, albo pogardę, urąganie lub lekceważenie.
Rzeczownik podług przedmiotu, jaki oznacza, może być: Żywotny [...] Nieżywotny [...] Zdrobniały, który oznacza pieszczotę, małość, drobność rzeczy jakiéj [...], Zgrubiały, który oznacza wielgość, niezgrabność rzeczy jakiéj [...]
Środkujące między 1em a drugiem prawidłem, i kończące się na spółgłoski czysto gardłowe g, k, i gardłowo dechowe h, ch, nieuginające się w 7m przypadku liczby pojed. i w pierwszym przypadku liczby mnogiej, zatem ma to prawidło osobne i zawiera wszystkie na te spółgłoski kończące się rzeczowniki pierwotne, pochodne, zdrobniałe rozmaite i składane ile jich tylko jest.
Dwojako używane z końcówką nin i ze współgłoską na końcu k, pierwsze rzeczowniki są jednotliwemi, a drugie częstotliwemi i po większej części zdrobniałemi.
Wyróżniamy na koniec rzeczowniki zdrobniale, jeżeli wyrażają pewną pieszczotliwość, jak: chłopek, synek, córeczka, konik, bacik, Józieczek itp.; lecz wyróżniamy także i rzeczowniki zgrubiałe, jeżeli odzywamy się o osobie, zwierzęciu lub rzeczy z pogardą lub z politowaniem jak: chłopisko, chłopczysko, konisko, psisko, kocisko, kobiecisko.
По свойству польскаго языка имена существительныя могутъ быть: [...] 2. Уменьшительныя, zdrobniałe, означающія малость предмета, напр. chłopczyk, rączka, и проч.
§ 385. Ó w rzeczownikach zdrobniałych, utworzonych od osnów rzeczownikowych za pomocą przyrostków ek, ka, ko; jak oto: z męskich: chłódek, wózek, ogródek, podbródek, podnóżek.
W rzeczownikach zdrobniałych utworzonych od osnów rzecz. za pomocą przyrost[k]ów ek ka ko: chłódek, wózek, ogródek [...].
Imiona zdrobniałe i zgrubiałe.
Rzeczowniki zdrobniałe (diminutivos) mają zakończenia: inho inha; zinho zinha; ulo ula; ito ita; eto eta; ote ota; na prz.: filho syn, filhinho synek; filhinha córeczka; irmãozinho braciszek; [...].
Rzeczowniki żeńskie zdrobniałe z ostatnią spółgłoską osnowy miękką (Kazi-a, mamusi-a), mają w wołaczu końcówkę u (Kazi-u, mamusi-u), na wzór rzeczowników zdrobniałych męskich, jak Jaś—Jasiu.
Podajemy tu większe grupy wyrazów, w których wahania w wymowie zachodzą [...] także w zdrobniałych uformowanych od rzeczowników na -usz np. arkusik, kapelusik zam. arkuszyk, kapeluszyk.
Rozróżniamy deklinację rzeczowników: a) męską, rzecz. męskie zakończ. na spółgłoskę i zdrob. na o, b) żeńską, na a, i oraz na spółgłoskę zmiękczoną lub powstałą ze zmiękczenia, c) nijaką, na o-e, ę, d) mieszaną męskie rodowe na o i pospolite na a, nijakie obce na um.
W rzeczownikach zdrobniałych, utworzonych zapomocą przyrostka -ka, -ko, rdzenne ę, o wymienia się na ą, ó. Nap. głowa : główka, broda : bródka, [...] ręka : rączka, gęś : gąska.
Przyrostki, tworzące rzeczowniki zdrobniałe i pieszczotliwe, nap. koń : kon-ik, [...] kot : koci-ątko.
Rzeczowniki zdrobniałe i zgrubiałe.
Wyrazom języka portugalskiego można nadać za pomocą niektórych końcówek pojęcie, czyli znaczenie zdrobniałe lub zgrubiałe.
§ 51. Rzeczowniki zdrobniałe z końcówką -o odmieniają się według tej deklinacji, np. stryjcia.
Nadto wyróżnia się nazwy (nomina) osoby działającej (agentis), np. sprawca, działania (actionis), np. bicie, miejsca (loci), np. stolarnia, materjału (materialia), np. wołowina, rzeczowniki zdrobniałe (deminutiva), np. cioteczka i powiększające (augmentativa), np. chłopisko lub pogarszające (peiorativa), np. chłopczysko.
Zdrobniałe, p. rzeczowniki.