pień

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Such/1849
• Malin/1869
• Mał/1879
• KarłT/1885
• Uchw.AU/1891
• Kr/1897
• SW/1900-1927
• BdC/1915
• Kr/1917
• Nitsch/1923
• Rozw/1923
• Łoś II/1925
• Gaert/1927
• Dor/1958–1969
• Kor/1961

W pierwszéj części wykázaliśmy jilość brzmień i głosów języka polskiego, jich podziáł na samogłoski i spółgłoski, jednych i drugich rodowód, jich przemiany w skutek jich wzajemnego wpływu na siebie i przyczyny tychże przemián w wyrazach polskich. A poniewáż te wyrazy, w których zachodzą rzeczone przemiany głosek, tych nájpiérwszych i nájpiérwotniejszych żywiołów każdéj mowy ludzkiéj, pod względem gramatycznym nie są jednego i tego samego składu i budowy, i gramatyka porównáwczá prócz głosek odróżniá w składzie i budowie wyrazów i jinne gramatyczne cząstki składowe wyrazów, przeto wyjáśniając prawa głosowe głosek, musieliśmy się mimowolnie spotykać z dopiéro rzeczonemi gramatycznemi cząstkami w skłád wyrazów wchodzącemi, jakiemi są piérwiástek (etymon, radix, niemieckie Wurzel), pień czyli temat (thema, Stamm), nágłos (praefixum, Vorsylbe), pogłos (afformativum, affixum, Nachsylbe, Wortbildungssuffix), końcówka (suffixum, Biegungssuffix albo Endung), spójka (Bindevocal), nasuwka (prothesis, Vorschlag), wsuwka (epenthesis, Einschiebsel), zasuwka (epithesis lub paragoge) itd.

[…] Pień czyli temát urábiá się przez przydanie do piérwiástku na jego początku lub końcu głosek […].

Używałem dawniéj na określenie téj [...] części czasownéj za przykładem Kopczyńskiego i prawie wszystkich następnych gramatyków, wyrazu źródłosłów, jednakże obecnie od tego odstępuję: nazwa ta bowiem nie tylko jest urobiona najwadliwiej, ale i nie wyraża bynajmniéj rzeczy tutaj potrzebnéj. [...] nie ma żadnéj trafnéj polskiéj nomenklatury, gdyż np. osnowa, pień, rdzeń, tło, podścielisko czasownika itp. wszystko to są niezręczne i nieodpowiednie nazwania: najlepiej przeto będzie poprzestać tu już na tym obcym wyrazie temat, ile że takowy już jest w całéj lingwistyce tegoczesnéj przyjęty.

Pień, Pienny Wurzel, –haft.

Wurzel Pień, –haft Pienny.

∨ˉ pień (Wurzel).

W sprawie dzielenia wyrazów zawiera memoryał p. Karłowicza następującą uwagę: "Prawdziwie naukową podstawą dzielenia wyrazów byłoby zaniedbane dotychczas uwzględnienie w tym razie pni i osnów. Jeżeli trzeba np. przenieść cisnąć, to najracyonalniejby było oddzielić pień od przyrostków i dzielić: cis-nąć, ale nie ci-snąć; wszakże prawidła tego bezwzględnie polecać nie można, bo któżby np. chciał pisać wróc-ić, coby zbyt niezgodnem było z tradycyą".

D 1. spółgłoska przednio-językowa a. językowo-zębowa, twarda, głośna a. dźwięczna (słaba), chwilowa (dom, trud). Przed spółgłoskami cichemi oraz na końcu wyrazu ma brzmienie cichego (mocnego) t (łódka, trud). Oprócz spółgłoski d twardej, język polski posiada jeszcze podobnego rodzaju brzmienia głośne zmiękczone: dz i dż, oraz miękkie dź (wiedza, miażdżę, kładźmy), które przed spółgłoskami cichemi i na końcu wyrazów brzmią jak odpowiednio ciche (wiedz = wiec, miażdż = miaszcz, kładźcie = kłaćcie). Spółgłoski dz oraz dż oznaczają się stale dwiema literami: dz, dż (dzban, siedzę, jeżdżę); miękkie zaś a. podniebienne dź na końcu wyrazów, jakoteż w środku przed spółgłoskami wyraża ś. przez dzi (dzieło = dźeło, dziąsła = dźąsła), a przed samogłoską i - przez samo dz (dzik = dźik). W wyrazach takich jak: ludzki sąsiedztwo, wychodztwo, mamy wyraźne brzmienie c, które jednak wyrażamy w piśmie przez dz jedynie przez wzgląd na to, że w pniu czyli w pierwiastku tych wyrazów jest d, zmieniające ś. w innych razach na dz (wied- wiedza, sied- siedzę).

Pokrewny [...] Wyrazy pokrewne, z jednego pnia utworzone.

W deklinacji polskiej przeważa wielopostaciowość końcówek (morfem syntaktycznych) nad wielopostaciowością pni (tematów, osnów). Przeciwnie w konjugacji wielopostaciowość końcówek jest niewielka, natomiast bardzo rozwinięta wielopostaciowość pni.

Ujednostajnienie typów pni czyli tematów jednoczy tematy w grupy formalne bliższe. [...] W wyrazach [ov-c-a || ov́-eč-k-a], [doń-ic-a || doń-ič-k-a], [vilč-ic-a || vilč-ič-k-a]... mamy typ obocznościowy [-c- || -č-k-]. Ten sam typ został przeniesiony na [śv́ec-a || śv́eč-k-a], chociaż, gdyby to była po prostu kontynuacja składu wymawianiowo-słuchowego w języku plemiennym, mogłoby być tylko śv́ec-a || śv́ec-k-a.

(króciej) ...,, według typowego stosunku elementów fonetycznych namorfologizowanych w spółgłosce końcowej pnia (tematu) komparatywu (»stopnia wyższego») do elementów fonetycznych namorfologizowanych w spółgłosce końcowej odpowiedniego pnia pozytywu (»stopnia równego»).

Obok tych czterech grup pierwotnych są jeszcze dwie inne, polegające na analogicznem szerzeniu się pnia mle- lub na przechodzeniu do konjugacji IV 1.

Czasowniki klasy drugiej, typ dźwignę, przedstawiają podobny stan rzeczy. Pnie ze zgłoską rdzenną akutową wykazywały oczywiście tak czy owak skrócenie i to jest powszechnie utrzymane.

Pnie (collectiva) na -ьje wzgl. -ije tak samo: dąbie prącie włósie kłósie.

Może być tak samo oboczność jazda || jeździć jeżdżą, ale etymologiczny skład tego pnia niezupełnie pewny.

Tymczasem wspomnieliśmy już o zjednoczonych grupach afiksów z rdzeniem, które nazwaliśmy pniami (tematami), a dadzą się też łatwo odnaleźć i złożone sufiksy np. w zdrobniałych: mil-utki, dzieciąt-eczko, i takich złożonych sufiksów jest więcej, niżby to na pierwszy rzut oka zdawać się mogło [...].

Pień, p. wyrazy I B.

Szereg nowości z wyjątkiem terminologii składniowej przynosi gramatyka F. K. Malinowskiego [...].

Etymologia — pierwoskładnia, słowotwórstwo: radix — pierwiastek, praefixum — nagłos, suffixum — pogłos, thema — pień, temat, terminatio — końcówka, gradus incomparabilis — przymiotnik zdrobniały, zgrubiały.

Niektóre z przytoczonych terminów znaleźć można i u A. A. Kryńskiego [...].

Etymologia — etymologija: radix — pierwiastek, pień, rdzeń, suffixum — przyrostek, thema — osnowa, temat, terminatio — końcówka, aspectus — postać.

Istniejące w pewnych kategoriach nowe zamieszanie terminologiczne wywołało oczywiście chęć likwidacji istniejącego stanu rzeczy przez ustabilizowanie dla danych pojęć pewnych określeń. Ich projektu wraz z uwagami teoretycznymi dostarczył J. Karłowicz [...].

Etymologia — słowotwór: compositio — złożenie, radix — pień, praefixum — rostek, suffixum — przyrostek, infixum — wrostek, thema — osnowa, terminatio — końcówka.