Słownik historyczny
terminów gramatycznych online

rdzeń
Hierarchia Dzieła

Język: polski
Dział: Morfologia (współcześnie)
EJO 1999, 482 Definicja współczesna

Rdzeń (pierwistek). Główny, konstytutywny morfem wyrazu, do którego to morfemu mogą być dołączone morfemy afiksalne (afiksy) fleksyjne i słowotwórcze.

Cytaty

Such/1849, s. 16 Definicja

Rdzeń (Wurzel, radix), w którym tkwi piérwszy zaród do znaczenia słowa. [...] Pień (Stamm) jest to rdzeń z przyroślą.

Malin/1869, s. 268 (267-268) Definicja

[...] Piérwiástek w każdym języku oznacza nájgłówniejszą cząstkę wyrazu, s którą wiąże się nájściśléj ogólne pojęcie rzeczy, lub jich stosunku do siebie. Piérwiástek w normalnym stánie języka jest niezbędną i konieczną cząstką wyrazu, dlá tego téż mámy w każdym języku wyrazy mniéj więcéj będące tylko piérwiástkami pozbawionemi wszelkich jinnych cząstek składowych wyrazu. [...] Prof. Muczkowski w swojéj gramatyce języka nazywá piérwiástek rdzeniem wyrazu, i słusznie [...].

Mał/1879, t. I, s. 270

Przez temat (thema, Stamm) albo inaczéj źródłosłów rozumiemy owę pierwszą, z jednéj albo i z kilku zgłosek złożoną część danego czasownika, która w nim pozostaje wśród wszystkich, albo przynajmniéj wśród połowy odmian konjugacyjnych, jako rdzeń całego wyrazu, niezmienną i nieruchomą.

Mał/1879, t. I, s. 271

Używałem dawniéj na określenie téj [...] części czasownéj za przykładem Kopczyńskiego i prawie wszystkich następnych gramatyków, wyrazu źródłosłów, jednakże obecnie od tego odstępuję: nazwa ta bowiem nie tylko jest urobiona najwadliwiej, ale i nie wyraża bynajmniéj rzeczy tutaj potrzebnéj. [...] nie ma żadnéj trafnéj polskiéj nomenklatury, gdyż np. osnowa, pień, rdzeń, tło, podścielisko czasownika itp. wszystko to są niezręczne i nieodpowiednie nazwania: najlepiej przeto będzie poprzestać tu już na tym obcym wyrazie temat, ile że takowy już jest w całéj lingwistyce tegoczesnéj przyjęty.

Jes/1886, s. 74

W budowie wyrazów wyróżniamy różne cząstki składowe. Najważniejszą cząstką czyli rdzeniem, z któ­rego wyraz każdy zbudowany, jest piérwiastek. Z pierwiastku tworzy się też zwykle cała rodzina wyrazów, np. w wyrazach: uroda, — przyroda, — rodzić, — wrodzić; — urodziny, — narodzenie, —wyrodek, — rodzice, — zgłoska: rod jest właśnie piérwiastkiem.

Kr/1897, s. 43 (43-44) Definicja

Pierwiastek albo pień, inaczej rdzeń, to jest część wyrazu, w której zawiera się główne, zasadnicze jego znaczenie; np. wyrazy: dawać, rozdanie, dajemy, danina, wydawca, sprzedaż, ... mają za pierwiastek zgłoskę da.

Kr/1917, s. 83 Definicja

W wyrazach: nauka, naukowy, uczeń, wyuczyć — cząstkami znaczeniowemi czyli morfologicznemi są: na-uk-a, na-uk-ow-y, ucz-eń, wy-ucz-yć . Pomiędzy temi cząstkami znaczeniowemi najważniejszą jest ta, w której tkwi główne znaczenie wyrazu, czyli jego pierwiastek albo pień, albo rdzeń wyrazu.

Kr/1917, s. 84 Definicja

Pierwiastek.

§ 171. Pierwiastkiem (pniem, rdzeniem) wyrazu nazywamy tę jego część, w której zawiera się główne, zasadnicze jego znaczenie [...]. W wyrazach: dać, daję, dawał, rozdajemy, datek, danina, poddany, podatek, rozdać, nadany, podanie, wydawca... taką częścią główną jest zgłoska -da-.

PolTerm/1921, s. 90

Rdzeń (pierwiastek). Temat (osnowa), zmienny i niezmienny.

Król/1922, s. 14 (13-14) Definicja

Wyrazy mają swoją zasadniczą zgłoskę, powtarzająca się w całej rodzinie: o-grod-nik, za-grod-a, gród, grodz-ę itd. Niekiedy istotne te części zawiązkowe nawet zgłoski same przez się nie tworzą np. śmierć, martwy, mór, mrę itp., a więc wspólne są tu tylko dwie spółgłoski: mr. Część taka wyrazu nazywa się rdzeniem (pierwiastkiem). Rdzeń rzadko kiedy stanowi zrozumiały wyraz.

Szob/1923, s. 115 Definicja

Część wyrazu, która po usunięciu przedrostków i przyrostków nie daje się już dalej rozkładać, nazywa się rdzeniem albo pierwiastkiem.

Gaert/1927, s. 97

Rdzeń, p. wyrazy I B.

Gaert/1927, s. 104 Definicja

I. Części wyrazów: [...] B. Słowotwórcze: a) znaczeniowe [...] b) formalne:

1) ★rdzeń (pień, ★pierwiastek) - część wyrazu powtarzająca się w całej rodzinie wyrazów, np. kos-a, kos-ić; stol-arz, stoł-ek, stol-nica itp.

Kl/1939, s. 56 Definicja

Wyrazy należące do tej samej rodziny mają jedną cząstkę wspólną [...]. W niej zawiera się podstawowe znaczenie wyrazu, zarazem istotne wspólne znaczenie całej rodziny. Tę najważniejszą cząstkę wyrazu nazywa się rdzeniem. Rdzeń ma postać taką samą lub podobną w różnych wyrazach rodziny.

Kor/1961, s. 72

Niektóre z przytoczonych terminów znaleźć można i u A. A. Kryńskiego [...].

Etymologia — etymologija: radix — pierwiastek, pień, rdzeń, suffixum — przyrostek, thema — osnowa, temat, terminatio — końcówka, aspectus — postać.

Kor/1961, s. 76

Z chwilą uzyskania niepodległości i organizowania na nowo szkolnictwa polskiego przystępując do nauczania języka ojczystego językoznawcy polscy na zjeździe w roku 1921 uchwalili zrąb terminologii gramatycznej [...].

Słowotwórstwo: wyraz prosty, złożony; złożenie (właściwe), zestawienie, zrost, rdzeń, pierwiastek, wyraz rdzenny, (nie)rozwinięty, przyrostek (słowotwórczy), żywy, martwy [...].

Powiązane terminy