terminów gramatycznych online
rdzeń
- Budowa wyrazów: Łoś II/1925
- Część II. Rozdz. 1. Wiadomości z głosowni i etymologii: Jes/1886
- Część druga. Rzecz o zgłoskach: Such/1849
- Elementy myślenia językowego i jego uzewnętrzniania: BdC/1915
- Etymologia (Słoworód): Kr/1917
- Fleksja czyli nauka o odmianach: Kr/1897
- IV. Rozwój polskiej terminologii gramatycznej po Kopczyńskim: Kor/1961
- Kilka słów o etymologii właściwej jako sprawozdanie o niniejszej pracy złożone: Trz/1865
- Koniugacja: ŁośFl/1923
- Koniugacja (Końcowki osobowe, System koniugacyjny...Aoryst. Imperfekt ... Strona bierna. Inne formy złożone): Łoś III/1927
- Nauka o budowie wyrazów (słowotwórstwo): Szob/1923
- Nauka o formach (Flexya): Mał/1879
- Nauka o wyrazie: Kl/1939
- Słowniczek: Gaert/1927
- Słownik, cz. II (P - Ż): SWil/1861
- Słownik, t. 4: P-Prożyszcze: SW/1900-1927
- Słownik, t. 5: Próba-R: SW/1900-1927
- Słowotwórstwo: PolTerm/1921, Król/1922
- Wstęp obejmujący pogląd na Głosownią i pojęcie Pierwoskładni: Malin/1869
Rdzeń (pierwistek). Główny, konstytutywny morfem wyrazu, do którego to morfemu mogą być dołączone morfemy afiksalne (afiksy) fleksyjne i słowotwórcze.
Cytaty
Rdzeń (Wurzel, radix), w którym tkwi piérwszy zaród do znaczenia słowa. [...] Pień (Stamm) jest to rdzeń z przyroślą.
Pierwotka, i, lm. i, ż. nieuż. gram. ob. Rdzeń, Źródłosłów.
Popierwotka, i, lm. i, ż. gram. zgłoska w wyrazie następująca po pierwotce (rdzeni, źródłosłowle).
[Zygmunt Sawczyński] I etymologia kończy swe badania w głąb sięgające na pierwiastkach językowych, nieraz tylko domyślnych lub odgadywanych; i jéj się nieraz już wydarzyło, że to co uważała za ostatni rdzeń wyrazu, po dłuższém dochodzeniu okazało się złożoném.
[...] Piérwiástek w każdym języku oznacza nájgłówniejszą cząstkę wyrazu, s którą wiąże się nájściśléj ogólne pojęcie rzeczy, lub jich stosunku do siebie. Piérwiástek w normalnym stánie języka jest niezbędną i konieczną cząstką wyrazu, dlá tego téż mámy w każdym języku wyrazy mniéj więcéj będące tylko piérwiástkami pozbawionemi wszelkich jinnych cząstek składowych wyrazu. [...] Prof. Muczkowski w swojéj gramatyce języka nazywá piérwiástek rdzeniem wyrazu, i słusznie [...].
Przez temat (thema, Stamm) albo inaczéj źródłosłów rozumiemy owę pierwszą, z jednéj albo i z kilku zgłosek złożoną część danego czasownika, która w nim pozostaje wśród wszystkich, albo przynajmniéj wśród połowy odmian konjugacyjnych, jako rdzeń całego wyrazu, niezmienną i nieruchomą.
Używałem dawniéj na określenie téj [...] części czasownéj za przykładem Kopczyńskiego i prawie wszystkich następnych gramatyków, wyrazu źródłosłów, jednakże obecnie od tego odstępuję: nazwa ta bowiem nie tylko jest urobiona najwadliwiej, ale i nie wyraża bynajmniéj rzeczy tutaj potrzebnéj. [...] nie ma żadnéj trafnéj polskiéj nomenklatury, gdyż np. osnowa, pień, rdzeń, tło, podścielisko czasownika itp. wszystko to są niezręczne i nieodpowiednie nazwania: najlepiej przeto będzie poprzestać tu już na tym obcym wyrazie temat, ile że takowy już jest w całéj lingwistyce tegoczesnéj przyjęty.
W budowie wyrazów wyróżniamy różne cząstki składowe. Najważniejszą cząstką czyli rdzeniem, z którego wyraz każdy zbudowany, jest piérwiastek. Z pierwiastku tworzy się też zwykle cała rodzina wyrazów, np. w wyrazach: uroda, — przyroda, — rodzić, — wrodzić; — urodziny, — narodzenie, —wyrodek, — rodzice, — zgłoska: rod jest właśnie piérwiastkiem.
Pierwiastek albo pień, inaczej rdzeń, to jest część wyrazu, w której zawiera się główne, zasadnicze jego znaczenie; np. wyrazy: dawać, rozdanie, dajemy, danina, wydawca, sprzedaż, ... mają za pierwiastek zgłoskę da.
Pień, pnia [...] 9. jęz. cząstka wyrazu, zawierająca główne, zasadnicze jego znaczenie, z której ś. on rozwinął i od której pochodzi cała grupa wyrazów jemu pokrewnych, pierwiastek, rdzeń.
Rdzeń, a [...] 7. jęz. R. słowa p. Pień.
Zamiast terminów «pierwiastek» albo «rdzeń», oraz sufiks (przyrostek), prefiks (przedrostek), końcówka itp. używamy jednoczącego je wszystkie terminu «morfema», rozróżniając jednak morfemy semazjologicznie rdzenne, centralne (pierwiastek, rdzeń, oraz morfemy z tego stanowiska dodatkowe, bądź to semazjologicznie określające, bądź też czysto morfologiczne, właściwe pewnemu typowi budowy morfologicznej. Najprostszemi żywemi elementami morfologji myślenia językowego są morfemy, t.j. kompleksy wrażeń akustycznych i czuć muskularnych (wrażeń od prac muskularnych), będące
W wyrazach: nauka, naukowy, uczeń, wyuczyć — cząstkami znaczeniowemi czyli morfologicznemi są: na-uk-a, na-uk-ow-y, ucz-eń, wy-ucz-yć . Pomiędzy temi cząstkami znaczeniowemi najważniejszą jest ta, w której tkwi główne znaczenie wyrazu, czyli jego pierwiastek albo pień, albo rdzeń wyrazu.
Pierwiastek.
§ 171. Pierwiastkiem (pniem, rdzeniem) wyrazu nazywamy tę jego część, w której zawiera się główne, zasadnicze jego znaczenie [...]. W wyrazach: dać, daję, dawał, rozdajemy, datek, danina, poddany, podatek, rozdać, nadany, podanie, wydawca... taką częścią główną jest zgłoska -da-.
Rdzeń (pierwiastek). Temat (osnowa), zmienny i niezmienny.
Wyrazy mają swoją zasadniczą zgłoskę, powtarzająca się w całej rodzinie: o-grod-nik, za-grod-a, gród, grodz-ę itd. Niekiedy istotne te części zawiązkowe nawet zgłoski same przez się nie tworzą np. śmierć, martwy, mór, mrę itp., a więc wspólne są tu tylko dwie spółgłoski: mr. Część taka wyrazu nazywa się rdzeniem (pierwiastkiem). Rdzeń rzadko kiedy stanowi zrozumiały wyraz.
Część wyrazu, która po usunięciu przedrostków i przyrostków nie daje się już dalej rozkładać, nazywa się rdzeniem albo pierwiastkiem.
Tak podzielił Leskien w swych podręcznikach gramatyki starosłowiańskiej (Handbuch i Grammatik) czasowniki starosłowiańskie, co da się zastosować i do systemu prapolskiego. U niego klas czyli konjugacyj jest pięć z poddziałami. [Koniugacja] I. Temat czasu teraźniejszego z przyrostkiem -o-, -e- [...]. A. Temat bezokolicznika równa się rdzeniowi [...]. B. Temat bezokolicznika z przyrostkiem -a-[...].
§ 1. Najprostszym elementem formalno-znaczeniowym wyrazu jest morfem t.j. głoska lub grupa głosek, mająca pewne znaczenie. Morfemy ze względu na znaczenie dzielą się na pierwiastki czyli rdzenie i narostki (afiksy), te zaś są przyrostkami (sufiksami), jeśli następują po pierwiastku, i przedrostkami (prefiksami), skoro stoją przed pierwiastkiem.
Zazwyczaj morfem rdzenny (rdzeń, pierwiastek) występuje dość wyraźnie; gdy porównywamy z sobą wyrazy pokrewne, np. biorę, bierzesz, brać, obiór, wybór, narzuca się tu samo przez się naszej świadomości, że główna część tych wyrazów, nadająca im w pewnym stopnia wspólne znaczenie, obejmuje szereg dźwięków od spółgłoski b (b') do r (rz), i tę właśnie część nazywamy rdzeniem czyli pierwiastkiem [...].
§ 6. Rdzeń jest morfemem prostym, nierozkładalnym na mniejsze morfemy t. j. na cząstki, mające pewne znaczenie. Składa się on z samogłoski, np. i-, por. stp. i-ć stsł. i-ti 'iść, idę', lub też z samogłoski i jednej lub więcej spółgłosek.
Ponieważ zaś rdzeń słów atematycznych kończy się na spółgłoskę zębową, przeto tu wymiana s na χ nie nastąpiła [...].
Rdzeń, p. wyrazy I B.
I. Części wyrazów: [...] B. Słowotwórcze: a) znaczeniowe [...] b) formalne:
1) ★rdzeń (pień, ★pierwiastek) - część wyrazu powtarzająca się w całej rodzinie wyrazów, np. kos-a, kos-ić; stol-arz, stoł-ek, stol-nica itp.
Wyrazy należące do tej samej rodziny mają jedną cząstkę wspólną [...]. W niej zawiera się podstawowe znaczenie wyrazu, zarazem istotne wspólne znaczenie całej rodziny. Tę najważniejszą cząstkę wyrazu nazywa się rdzeniem. Rdzeń ma postać taką samą lub podobną w różnych wyrazach rodziny.
Niektóre z przytoczonych terminów znaleźć można i u A. A. Kryńskiego [...].
Etymologia — etymologija: radix — pierwiastek, pień, rdzeń, suffixum — przyrostek, thema — osnowa, temat, terminatio — końcówka, aspectus — postać.
Z chwilą uzyskania niepodległości i organizowania na nowo szkolnictwa polskiego przystępując do nauczania języka ojczystego językoznawcy polscy na zjeździe w roku 1921 uchwalili zrąb terminologii gramatycznej [...].
Słowotwórstwo: wyraz prosty, złożony; złożenie (właściwe), zestawienie, zrost, rdzeń, pierwiastek, wyraz rdzenny, (nie)rozwinięty, przyrostek (słowotwórczy), żywy, martwy [...].
Powiązane terminy
- czas początkowy
- cząstka (morfem gram., partykuła)
- cząstka morfologiczna
- morfem główny
- morfem rdzenny
- morfema
- morfema rdzenna
- osnowa (temat fleksyjny, słowotwórczy)
- pień
- pierwiastek (3 os. lp. cz. przeszłego lub ter.)
- pierwiastek (rdzeń, źródłosłów)
- pierwowzór wyrazowy
- początek
- początek słowa (temat)
- podścielisko
- temat (fleksyjny, słowotwórczy)
- tło (temat)
- zaród pierwotny
- zasada (podstawa)
- zgłoska znaczeniowa
- złoga szczepowa
- źródłosłów (rdzeń, temat)
- źródłosłów (temat fleksyjny)
- dhātu
- Etymon
- étymon
- etymum
- Stamm
- stem
- thema
- Thema
- корень
- словопроизведение