temat fleksyjny, słowotwórczy

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Malin/1869
• Mał/1879
• KarłT/1885
• Jes/1886
• Uchw.AU/1891
• Kr/1897
• Kr/1917
• Kon/1920
• PolTerm/1921
• Król/1922
• Nitsch/1923
• Szob/1923
• Gaert/1927
• Kor/1961

W pierwszéj części wykázaliśmy jilość brzmień i głosów języka polskiego, jich podziáł na samogłoski i spółgłoski, jednych i drugich rodowód, jich przemiany w skutek jich wzajemnego wpływu na siebie i przyczyny tychże przemián w wyrazach polskich. A poniewáż te wyrazy, w których zachodzą rzeczone przemiany głosek, tych nájpiérwszych i nájpiérwotniejszych żywiołów każdéj mowy ludzkiéj, pod względem gramatycznym nie są jednego i tego samego składu i budowy, i gramatyka porównáwczá prócz głosek odróżniá w składzie i budowie wyrazów i jinne gramatyczne cząstki składowe wyrazów, przeto wyjáśniając prawa głosowe głosek, musieliśmy się mimowolnie spotykać z dopiéro rzeczonemi gramatycznemi cząstkami w skłád wyrazów wchodzącemi, jakiemi są piérwiástek (etymon, radix, niemieckie Wurzel), pień czyli temat (thema, Stamm), nágłos (praefixum, Vorsylbe), pogłos (afformativum, affixum, Nachsylbe, Wortbildungssuffix), końcówka (suffixum, Biegungssuffix albo Endung), spójka (Bindevocal), nasuwka (prothesis, Vorschlag), wsuwka (epenthesis, Einschiebsel), zasuwka (epithesis lub paragoge) itd.

[…] Pień czyli temát urábiá się przez przydanie do piérwiástku na jego początku lub końcu głosek […].

Używałem dawniéj na określenie téj [...] części czasownéj za przykładem Kopczyńskiego i prawie wszystkich następnych gramatyków, wyrazu źródłosłów, jednakże obecnie od tego odstępuję: nazwa ta bowiem nie tylko jest urobiona najwadliwiej, ale i nie wyraża bynajmniéj rzeczy tutaj potrzebnéj. [...] nie ma żadnéj trafnéj polskiéj nomenklatury, gdyż np. osnowa, pień, rdzeń, tło, podścielisko czasownika itp. wszystko to są niezręczne i nieodpowiednie nazwania: najlepiej przeto będzie poprzestać tu już na tym obcym wyrazie temat, ile że takowy już jest w całéj lingwistyce tegoczesnéj przyjęty.

Lingwistyka tegoczesna kładzie cały przycisk na tak zw. tematach (Stamm) i do tego stopnia nie turbuje się w Etymologii o nic więcéj, jak tylko o wyjaśnienie składu tych martwych bo abstrakcyjnych wyrazowych tematów, że się ta część gramatyki i sama już przezwała "tematorodem" (Stammbildungslehre).

Osnowa A, Osnowa I i t. d. (ale nie A-Osnowa (A-Temat) i t. d.)

Thema (temat) Osnowa –wny.

Oprócz piérwiastku wyróżniamy w wyrazie także jeszcze i źródłosłów czyli temat, który nazywa się także osnową. Źródłosłowem zowiemy tę część wyrazu, któ­ra, pozbawiona końcówek rodzajowych, deklinacyjnych i konjugacyjnych, tworzy stałą podstawę odmiany; np. w wyrazie: urod-a, urod-y, urod-ę, urod-ą, itd.,— urod jest właśnie źródłosłowem, tematem czyli osnową odmiany. Źródłosłów urabia się jużto z piérwiastku przez dodanie przybranek lub przyrostków, już też bywa nim niekiedy i sam piérwiastek.

Dz przed sufiksami -ski, -stwo, -ka i w tematach na d: n. p. ludzki, dowództwo, śledztwo, wychodźtwo, schadzka.

Zgodnie z utartym od wieków, choć ze stanowiska umiejętnego nieuzasadnionym zwyczajem, pisać dz nie c w bezokolicznikach od tematów na g: biedz, ledz, módz, zaprządz, strzedz, strzydz, przysiądz i t. p.

W memoryale p. Kryńskiego czytamy: [...] "Z etymologii zaś wiadomo, że zarówno imiesłów na szy jak imiesłów na ł (ł, ła, ło) powstają jeden niezależnie od drugiego przez łączenie właściwych im przyrostków z tematem trybu bezokol., bynajmniej zaś forma jednego imiesłowu na ł nie jest podstawą do utworzenia drugiego na szy [...]".

Przed sufixami: — ski, — sko, — skość, — stwo, i — ki — ko, po tematach: ma ż — , z — , g — , pisze się s: Boski (Boż + ski), męski (męż + ski), kaliski, praski, brzeski, francuski, bóstwo, męskość; bliski , wąski . . . z wyjątkiem rzeczowników żeńskich z sufixem — ka, w k tórych pierwiastkowe z pisze się przez z: wiązka, wiązek; Francuzka, Francuzek.

Rdzeń (pierwiastek). Temat (osnowa), zmienny i niezmienny.

Temat czasu teraźniejszego i temat czasu przeszłego.

Koniugacja [...] Tematy: Temat czasu teraźniejszego: pisz-ę, nios-ę... Od tego tematu tworzy się czas teraźniejszy, tryb rozkazujący, imiesłów współczesny.

Ze zmienionych drugorzędnie godne uwagi: 1. Chełmińsko-dobrzyńskie masc. ńuzam [...], gdzie wskutek fonetycznego przejścia -em w -am różnica rodzaju uwydatnia się tylko w temacie.

Temat, p. wyrazy I C.

Fakultatywności rodzimej terminologii gramatycznej położył tamę podręcznik polszczyzny O. Kopczyńskiego [...].

Etymologia — etymologija, źrzódłosłów, słoworód (t. 3, przyp.); verbum simplex — niezłożone, compositum — złożone; thema — źrzódło (t. 1, przyp., s. 170), tema (t. 1, przyp., s. 163), temat (t. 2, przyp., s. 215), terminatio — zakończenie, terminacyja (t. 1, przyp., s. 118) [...].

Podobną popularność, jaką za czasów Oświecenia zyskał podręcznik Kopczyńskiego, w drugiej połowie dziewiętnastego wieku osiągnęła gramatyka A. Małeckiego [...].

Radix — pierwiastek, praefixum — przybranka, suffixum — przyrostek, thema — słoworód, temat (1879), terminatio — końcówka (1879) [...].

Szereg nowości z wyjątkiem terminologii składniowej przynosi gramatyka F. K. Malinowskiego [...].

Etymologia — pierwoskładnia, słowotwórstwo: radix — pierwiastek, praefixum — nagłos, suffixum — pogłos, thema — pień, temat, terminatio — końcówka, gradus incomparabilis — przymiotnik zdrobniały, zgrubiały.

Niektóre z przytoczonych terminów znaleźć można i u A. A. Kryńskiego [...].

Etymologia — etymologija: radix — pierwiastek, pień, rdzeń, suffixum — przyrostek, thema — osnowa, temat, terminatio — końcówka, aspectus — postać.