terminów gramatycznych online
wyraz odmienny
Język: polski
- Części mowy: ZwO/1924
- Części mowy odmienne: Malecz/1882
- Część II. O podziele i różnych nazwiskach wyrazów: Mucz/1825
- Głosownia: Kr/1897
- Nauka o słowach i ich odmianach: Łaz/1861
- Nauka o wyrazie: Kl/1939
- O ośmiu częściach mowy: DwBg/1813
- O szyku w zdaniu: Gr/1861
- O wyrazach: Kam/1870
- O łączeniu i rozłączaniu wyrazów (W. Szwejkowski): Rozp/1830
- Pisownia: Kurh/1852
- Rozdział I. Rozbiór wyrazów w ogólności: Szt/1854
- Słówko o układzie tego dzieła: Bor/1830
Cytaty
Słowo jest wyráz odmiénny przez tryby, czasy, liczby, osoby i rodzaje, czyli má trybowanié, czasowanié, liczbowanié, osobowanié i rodzajowanié.
Wszystkie wyrazy, składające mowę polską, dzielą się na dwa główne szeregi: piérwszy wyrazów odmiennych, drugi wyrazów nieodmiennych; a każdy szereg podziela się na cztéry części, z których każda ma własne nazwisko. Te nazwiska są następujące: w szeregu wyrazów odmiennych: 1) Imie, 2) Zaimek, 3) Słowo, 4) Imiesłów.
W téy mieszaninie tracą często wyrazy pierwiastkową swą naturę, i z odmiennych stają się w łączeniu nieodmiennemi: rzeczowniki, słowa lub zaimki z przyimkami, zamieniają się na wykrzykniki, przysłówki lub spojniki, np. przebóg, dajgobogu, wpodłuż, wszérz, wpoprzecz, nakrzyż, tojest [...].
Uchybiałbym więc przeciw porządkowi, żebym nie przechodził od wyrazów odmiennych do nieodmiennych, a tém samém od rzeczy wiadomej do niewiadomej.
Na końcu wyrazów odmiennych pisze się ch, którato głoska przed e nie miękczy się przez dodanie i, np. groch, grochem (a nie grochiem); głuchy, głuche (a nie głuchie).
Wszystkie atoli [wyrazy] dadzą się podzielić: 1. Na odmienne, a temi są: imię rzeczowne, przymiotne i liczebne, zaimek, słowo i imięsłów. 2. Nieodmienne: przysłówek, przyimek, spójnik i wykrzyknik.
Wyrazy czyli części mowy odmienne zowią się te, które przyjmują rozmaite zakończenia, stósowne do myśli i do zwyczaju narodowego; takich my Polacy mamy sześć: rzeczownik, przymiotnik, liczebnik, zaimek, słowo, imięsłów.
[...] Nie odmieniają się imiona własne nowożytne, jeżeli mają końcówkę niepodobną do końcówek rzeczownikowych i przymiotnikowych. Dla oznaczenia przypadków dodaje się do nich jaki wyraz odmienny, np. […] pan Landau; pana Landau […].
Przyimków nie można odłączać wyrazami odmiennemi od spadków zależnych od nich, ani kłaść ich po imieniu odnośném, n. p. źle byłoby: Addison kiedy po pracy i sławy pełném życiu czuł, że już jego ostatnia nadchodzi godzina, kazał do siebie zawołać młodzieńca, którego losem się zajmował. Ma być: Addison kiedy po życiu pełném pracy i sławy czuł [...].
Wyraz odmienny jest to taki wyraz, który może zmieniać swoją końcówkę bez zmiany swego znaczenia. Odmienne są: Imię, Zaimek, Słowo, Imiesłów zwyczajny.
Słowo bierne, jest to słowo, które oznacza czynność wywieraną na podmiot, na dopełnienie, czyli na wyraz odmienny w 4-ym przypadku; słowo bierne powstaje z imiesłowu biernego i ze słów: być, zostać, stać się, i t.d.
Nadto cząstki: by (bym, byś), byśmy, byście, i inne nie w pływają również na zmianę akcentu, gdy dodane są nie tylko do słowa, ale do jakiegokolwiek innego wyrazu (odmiennego lub nieodmiennego) w tymże zdaniu ; np. samiby, tydzieńbyśmy (czekali).
Jeżeli słowa są złożone z dwóch wyrazów odmiennych, połączonych łącznikiem, to zwykle oba wyrazy przyjmują końcówkę liczby mnogiej:
a obra-prima - arcydzieło [...].
Są jedne wyrazy, jak np. rzeczowniki, przymiotniki, niektóre liczebniki i zaimki, które mogą zmieniać swą postać, w przypadkach, albo czasowniki w osobach [...] Stąd powiadamy, że jednym wyrazom właściwa jest odmienność albo że są odmienne.