wyraz odmienny

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Kop/1778
• Kop/1785
• DwBg/1813
• Mucz/1825
• Bor/1830
• Rozp/1830
• Sier/1838
• Kurh/1852
• Szt/1854
• Gr/1861
• Łaz/1861
• Kam/1870
• Malecz/1882
• Kr/1897
• ZwO/1924
• Łoś III/1927
• Kl/1939

Wszystkie wyrazy (tak tu słowa zwać będziemy) składające mowę, dzielą się na dwa głowne szeregi: pierwszy wyrazów nieodmiennych, drugi wyrazów odmiennych, a każdy szereg podziela się na cztery części, z których każda ma własne nazwisko.

W szérégu wyrázów odmiennych, pierwsze jest Imie, (Nomen) którym nazywamy rzéczy, i ich przymioty.

[...] wypádá mu podziáł części mowy ludzkiéj na dwa szeregi; piérwszy, wyrazów odmiénnych, drugi, wyrazów nieodmiénnych.

Słowo jest wyráz odmiénny przez tryby, czasy, liczby, osoby i rodzaje, czyli má trybowanié, czasowanié, li­czbowanié, osobowanié i rodzajowanié.

W téy mieszaninie tracą często wyrazy pierwiastkową swą naturę, i z odmiennych stają się w łączeniu nieodmiennemi: rzeczowniki, słowa lub zaimki z przyimkami, zamieniają się na wykrzykniki, przysłówki lub spojniki, np. przebóg, dajgobogu, wpodłuż, wszérz, wpoprzecz, nakrzyż, tojest [...].

Uchybiałbym więc przeciw porządkowi, żebym nie przechodził od wyrazów odmiennych do nieodmiennych, a tém samém od rzeczy wiadomej do niewiadomej.

Wyrazy odmienne są te, w których bez żadnéj zmiany znaczenia zachodzi zamiana, przybyt, ubyt, albo przekład głosek zwłaszcza środkowych lub końcowych np. Bóg Boga, góra góry, zwierzę zwierzęcia, imię imienia, biały białe białe, bielszy bielsza bielsze, trąbić trąbią trąbił, który którzy, stary starzy.

Odmiany, którym podlegają wyrazy odmienne bez żadnéj zmiany swojego znaczenia, zowią się grammatyczne, dla tego że nauka o nich podaje się w Grammatyce.

W wyrazach odmiennych szczególniéj uważać mamy na pierwotne zakończenie, od którego się formują inne zakończenia, jak to widzieliśmy w powyższych przykładach, gdzie od wyrazów pierwotnego zakończenia: Bóg, góra, zwierzę, biały, trąbić, który, stary, uformowały się inne: Boga, góry, zwierzęcia zwierzęta, imienia imiona, biała białe, bielszy bielsza bielsze, trąbią trąbił, którzy, starzy.

Na końcu wyrazów odmiennych pisze się ch, którato głoska przed e nie miękczy się przez dodanie i, np. groch, grochem (a nie grochiem); głuchy, głuche (a nie głuchie).

[...] Nie odmieniają się imiona własne nowożytne, jeżeli mają końcówkę niepodobną do końcówek rzeczownikowych i przymiotnikowych. Dla oznaczenia przypadków dodaje się do nich jaki wyraz odmienny, np. […] pan Landau; pana Landau […].

Przyimków nie można odłączać wyrazami odmiennemi od spadków zależnych od nich, ani kłaść ich po imieniu odnośném, n. p. źle byłoby: Addison kiedy po pracy i sławy pełném życiu czuł, że już jego ostatnia nadchodzi godzina, kazał do siebie zawołać młodzieńca, którego losem się zajmował. Ma być: Addison kiedy po życiu pełném pracy i sławy czuł [...].

Słowo bierne, jest to słowo, które oznacza czynność wywieraną na podmiot, na dopełnienie, czyli na wyraz odmienny w 4-ym przypadku; słowo bierne powstaje z imiesłowu biernego i ze słów: być, zostać, stać się, i t.d.

Nadto cząstki: by (bym, byś), byśmy, byście, i inne nie w pływają również na zmianę akcentu, gdy dodane są nie tylko do słowa, ale do jakiegokolwiek innego wyrazu (odmiennego lub nieodmiennego) w tymże zdaniu ; np. samiby, tydzieńbyśmy (czekali).

Jeżeli słowa są złożone z dwóch wyrazów odmiennych, połączonych łącznikiem, to zwykle oba wyrazy przyjmują końcówkę liczby mnogiej:

a obra-prima - arcydzieło [...].

Ze względu na zasadniczą różnicę systemu, a także naturę stosunków składniowych, wszystkie wyrazy odmienne dzielimy na typ deklinujący się, do którego należą imiona (rzeczowniki, przymiotniki z imiesłowami i liczebniki) oraz zaimki, i na typ konjugujący się, t. j. czasowniki.