Słownik historyczny
terminów gramatycznych online

czasownik verbum
Hierarchia Dzieła

Hasło w cytatach: czas., czasowniki, czk
Język: polski
Geneza: od rzecz. czas
Dział: Fleksja (współcześnie)
EJO 1999, s. 97 Definicja współczesna

Czasownik. Leksem o prymarnej funkcji predykatywnej, a więc stanowiący w zdaniu jego człon główny (konstytutywny) - orzeczenie.

Cytaty

Rozp/1830, s. 433

Czasowniki, którym w piérwszéj osobie, w liczbie mnogiéj, w czasie teraźniejszym, powszechnie dajemy zakończenie imy (nosimy, słyszymy), zdaniem Brodzińskiego, należałoby kończyć na emy[...]

Rozp/1830, s. 567

CZASOWNIKI; nieustalenie ich formy: robimy i robiemy, słyszymy i słyszemy, 551; 451.- Porów. 327. Obacz Tryb bezokoliczny, Tryb rozkazujący.

Bor/1830, s. 6 Definicja

Słowo czyli Czasownik, oznacza czynność jakową lub stan rzeczownika:— czynność, np. chwalę; stan rzeczownika, np. leżę. Poznaje się po tém wyraz że jest słowem, iż można doń dodać zaimek ja, ty, on, ona, ono, i t. d.

Bor/1830, s. VII

Rozdział VI. wykazuje w krótkości podział Czasowników, nazwiska ich, i cechy poznawania, oraz przykład zawierający w sobie Trybowanie, Czasowanie, Liczbowanie, Osobowanie i Rodzajowanie. Tu dwie nowości nastręczają się uwadze znawcy; pierwsza, iż jedno tylko mamy Słowo posiłkowe być, tak jak w sławiańkiém, rossyjskiém, i t. d. a co i J. S. Bandtke przede mną jeszcze uważał (d), druga zaś, Słowo dwuosobowne. Dla tego mówię , jedno słowo posiłkowe być, iż mieć, od innych mniemane Słowem posiłkowém, tego niemal uważam przyrodzenia, co i rozumieć, mniemać, sądzić, myśleć, i t. d.

Rew/1845, s. 11

SKŁADNIA ZGODY

Obejmuje w sobie przepisy względem zgadzania wyrazów do siebie należących, jakiem są: przymiotniki [...] z rzeczownikami; słowa czyli czasowniki z imionami rzeczownemi lub przymiotnemi, zaimki z rzeczownikami, z przymiotnikami rzeczownie wziętemi, lub z słowami.

Such/1849, s. 20 Definicja

Czasownik jest to słowo, które oznacza objaw przedmiotu w pewnym czasie; np. być, orać, kopać itd.

Such/1849, s. 111

Najłatwiéj poznać Czasowniki po tém, że z Zaimkami osobistémi ja, ty, on, ona, ono, my, wy, oni, one uginać się dają; np. Słuchać jest Czasownik, bo można mówić: ja słucham, ty słuchasz, on słucha, my słuchamy, wy słuchacie, oni słuchają.

Such/1849, s. 111 Definicja

Klasyczna doktryna gramatykalna czasownik nazywa słowem, wiernie tłumacząc verbum. U nas słowo znaczy wszelki wyraz ustny. A że Łacinnicy lub Francuzi nie mogli utworzyć osobnego wyrazu technicznego, nie idzie za tém, abyśmy ich naśladowali.

Such/1849, s. 111 (przypis) Definicja

Otóż słowa: jest (być), leżała (leżéć), będzie czytał (czytać), które wyrażają objaw przedmiotów, w pewnym czasie, nazywają się Czasownikami.

Such/1849, s. 132

Imiesłów [...] czynny i nijaki od Czków nijakich.

Łaz/1861, s. 59 Definicja

Orzecznikiem zdania może być: 1. Słowo wyrażające bytność, działanie lub stan podmiotu w pewnym czasie, to jest czasownik [...].

Łaz/1861, s. 60

Słowa wchodzące w skład zdań czyli w mowę. nazywamy częściami mowy. W polskim języku jest 9 części mowy 1. Rzeczownik. 2. Zaimek. 3. Przymiotnik. 4. Liczebnik. 5. Czasownik. 6. Przysłówek. 7. Przyimek. 8. Spójnik. 9. Wykrzyknik."

Łaz/1861, s. 142 (142-143)

Ze względu na znaczenie dzielą się czasowniki na: 1. Przedmiotowe, które wyrażają działanie podmiotu przechodzące na przedmiot w 4ym lub 2im p. będący, dlatego nazywamy je także przechodniemi (transitiva), np.. Bóg nagradza cnoty, a karze występki [...]. 2. Podmiotowe, które wyrażają wprawdzie działanie podmiotu, ale nie przechodzące na przedmiot w 4ym lub 2im p. będący, albo oznaczają stan przymiotny lub spokojny podmiotu [...].

Gr/1861, s. 2

Jeżeli orzecznikiem jest słowo czyli czasownik, tenże orzecznik swą formą, a mianowicie zakończeniem wyraża rzeczywiście cztery wymienione względy, t. j. osobę, liczbę, czas i tryb, jak to z przykładów dopiero co wymienionych widzimy.

Mał/1863, s. 52 Definicja

Słowo czyli czasownik (verbum) wyraża zachowanie się osoby lub rzeczy, t. j. jéj czynność albo też jéj stan, np. ojciec nagradza, koń pędzi, kamień leży.

Mał/1863, s. 130 Definicja

Słowem zaś albo Czasownikiem (verbum, Zeitwort) nazywamy tę część mowy, która wyraża czynność, stan, w ogóle zachowanie się jakiéj osoby lub rzeczy.

Malin/1869, s. 489 (489-490)

[...] Wszystkie atoli te znaczeniá schodzą się s sobą, jakoby w punkcie centralnym, w ogólnym znaczeniu wyrazu, tak że pospolicie w mowie naszéj wyráz i słowo znaczą jedno i prawie to samo. Lecz w gramatyce słowo (verbum, rhema) służy za názwę naukową (terminus technicus), oznaczającą jednę s części mowy. Słowo tedy, jako názwa naukowá, oznaczá nám w gramatyce byt, jistnienie, stán, czynność lub bierność jakiéj jistoty w danym czasie [...]. Tak się rzecz má względem wszelkich jinnych słów w mowie ludzkiéj co do oznaczaniá czynności, stánu jistót w głównych trzech dobach czasu. Dlá tego téż nasz Mroziński i jinni za nim gramatycy nasi nazywają niby z niemiecka słowo czasownikiem (Zeitwort), chcąc w taki sposób wyróżnić gramatyczne znaczenie słowa od pospolitych jego znaczeń. Lecz wyraz czasownik byłby może stósowniejszym do oznaczeniá zegaru, (z niemieckiego Säger), niżeli do oznaczaniá naszego słowa, i nie oddaje wcale tego, co wyrażá niemieckie Zeitwort, chyba żebyśmy je dosłownie oddali czasosłowem [...].

Lerc/1877, s. 40 Definicja

Czasowniki czyli słowa są to takie wyrazy, które oznaczają czynność, byt, stan, wogóle zachowanie się jakiéj osoby lub rzeczy, np. wiatr wieje, siostra szyje, brat czyta, uczeń uczy się, ojciec śpi, dom wali się, żołnierze walczą, ojciec rachuje, koń ciągnie, pies szczeka itd.

Mał/1879, t. I, s. 160

Z głosek i syllab powstają wyrazy. [...] Dzielimy je zatem na 9 różnych klas, czyli tak zwanych CZĘŚCI MOWY. [...]

  1. liczebniki (numeralia),
  2. słowa czyli czasowniki (verba).
Mał/1879, t. I, s. 161 Definicja

SŁOWO czyli CZASOWNIK (verbum) wyraża zachowanie się osoby lub rzeczy, t. j. jéj czynność albo też jéj stan, np. ojciec nagradza, koń pędzi, kamień leży.

Mał/1879, t. I, s. 256 Definicja

SŁOWEM zaś albo CZASOWNIKIEM (verbum, Zeitwort) nazywamy tę część mowy, która wyraża czynność, stan, w ogóle zachowanie się jakiéj osoby lub rzeczy.

Malecz/1882, s. 37 Definicja

Słowo albo czasownik jest część mowy odmienna, która oznacza czynność, byt, istnienie: pracować, być, zostać, stać się i t. d. Słowo inaczéj nazywa się czasownikiem dlatego, że się odmienia przez czasy.

Oż/1883, s. 305 Definicja

Oetinger Józef "Przeważają w naszym języku słowa czyli czasowniki; kiedy w niemieckim rzeczowniki mają przewagę; służące nie tylko do oznaczenia wprost przedmiotów zmysłowych; ale obok jinnych do wyrażenia wszystkich stosunków rzeczy, jich, przymiotów, czynności, zmian, ruchu i t. d.".

KarłT/1885, s. 106

Czasownik Verbum. [Czas.].

KarłT/1885, s. 106

Czasownik Verbum. [Czas.].

Jes/1886, s. 28

Wyrazy, oznaczające: czynność, stan albo byt osób, lub rzeczy czyli przedmiotów, nazywają się słowami. Ponieważ słowa odmieniają się, jak to zaraz zobaczymy przez czasy, więc zowią się także czasownikami.

Jes/1886, s. 36

Podobnież ma się rzecz z czynnościami (czyli czasownikami) wszystkich zdań następnych.

Uchw.AU/1891, s. 35

Ś, ź w przymiotnikach, urobionych od czasowników na i (jak głosić): głośny, późny, woźny, także: piśmienny.

Uchw.AU/1891, s. 39

Przy czasownikach osobno: nie pisze, nie wiedział...

Kr/1897, s. 43

Do części mowy odmiennych należą: rzeczowniki, przymiotniki, zaimki i słowa (zwane niekiedy czasownikami).

Król/1907, s. 5

ą [...] w koniugacji: w osobie 3. l. m. wszelkich słów (czasowników), a więc: niosą, biorą, piszą, słuchają itd. oraz w imiesł. r. m. czynnych przeszłych; żął, ciął, ciągnął itd., w imiesł. teraźniejszych wszelkich czasowników: będąc, nosząc, mając itd., w imiesł. czynnym zaprzeszłym nieodm.; zażywszy, wziąwszy i w imiesł. czynnym ter. będąc, będący a e.

Lor/1907, s. 3 Definicja

Wyrazy, które powiadają, co się dzieje, działo, stało lub stanie, nazywamy czasownikami; na prz .: piszę, pisałem, napisałem, napiszę [...].

Kr/1917, s. 11

Otóż według znaczenia, t. j. ze względu na to, co oznaczają oddzielne wyrazy, rozróżniamy w języku polskim dziewięć grup wyrazów czyli części mowy: rzeczowniki, przymiotniki, zaimki, liczebniki, słowa czyli czasowniki, przysłówki, przyimki, spójniki i wykrzykniki.

Kr/1917, s. 30 Definicja

Słowo albo czasownik. § 48. Słowo jest to wyraz, oznaczający czynność lub stan pewnej osoby lub rzeczy; np. różne czynności ucznia mogą oznaczać następujące wyrazy: czyta, pracuje, spacerował, bawi się, odpowiedział itp. rozmaite stany drzewa mogą wyrażać następujące wyrazy: rośnie, kwitnie, więdnie, uschło, zmarzło, gnije, choruje itp.

Łoś/1918, s. 97

W ten sam sposób utworzono nazwy miejscowe: Boryja, Bogoryja, Czartoryja, gdzie drugą część stanowi imię utworzone od czasownika ryć, jak w Kołomyja, wodomyja — imię utworzone od czasownika myć.

Kon/1920, s. 47 Definicja

Części mowy, które oznaczają czynność osób lub rzeczy, albo stan, w jakim osoba jakaś albo rzecz się znajduje, nazywają się czasownikami.

PolTerm/1921, s. 90

Czasownik. Czasowniki przechodnie i nieprzechodnie.

PolTerm/1921, s. 91

Czasownik. Czasownik właściwy (słowo osobowe). Imiesłów przymiotnikowy. Imiesłów przysłówkowy. Bezokolicznik.

Król/1922, s. 10 (10-11) Definicja

Wszystkie wyrazy w naszej mowie dadzą się podzielić na dwie grupy: 1. Wyrazy samodzielne t.j. takie, które same przez się mają wyraźne znaczenie (ojciec, dom, praca, żyję, dobry, śpiewać, pięknie itd.).[...] 1. Wyrazy oznaczające przedmioty (rzeczownik). a) Wyrazy oznaczające cechy przedmiotów (przym., czas.). b) wyrazy oznaczające właściwości cech (przysłówek i imiesłów przysłówkowy. [....] Wyrazy, które oznaczają przedmioty niewyraźnie, ogólnikowo, np. on, tamten, nic, coś.... są rzeczownikami zaimkowemi. Wyrazy oznaczające liczbę: pięć, sto, tysiąc... są rzeczownikami liczebnemi. (Szob.)

Król/1922, s. 11 Definicja

Do wyrazów oznaczających cechy przedmiotów należą: Czasowniki. Wyrażają one jednak nie własność przedmiotów, lecz ich czynności lub stan zjawiska.

Szob/1923, s. 108 Definicja

Ogólną nazwę czasowników nadajemy wyrazom, określającym czynności i stany przedmiotów.

Szob/1923, s. 109

Czasownik może występować pod czterema postaciami: 1) bezokolicznika, 2) słowa osobowego, 3) imiesłowu przymiotnikowego i 4) imiesłowu przysłówkowego.

Nitsch/1923, s. 437

Zmiany ar w er nie można uważać za fonetyczną, bo pojawia się tylko w czasownikach, konj. 3 [...] lub w rzeczownikach związanych z niemi prawdziwą czy fałszywą etymologją [...].

Rozw/1923, s. 70

W kasz.-słowińskiem te czasowniki wykazują, w zgodzie ze stp. językiem, apofonję (przy pierwotnych długich) [...].

Rozw/1923, s. 100

Nic w tem dziwnego, bo do innych momentów przybywa i to, że te przymiotniki są skojarzone nie tylko z rzeczownikami (lub mówiąc ogólnie imionami), ale także z czasownikami.

ZwO/1924, s. 35 Definicja

Czasowniki ― Verbos.

Czasowniki, są to słowa, któremi wyrażamy czynność lub stan osób lub rzeczy. Mają one w języku portugalskim cztery odmiany czyli konjugacje (conjugações).

Gaert/1927, s. 78 Definicja

Czasowniki (verbum, słowo), wyrazy oznaczające czynności lub stany.

Gaert/1927, s. 105 Definicja

II. Wyrazy jako całości ze względu na znaczenie (części mowy): A. Wyrazy ★samodzielne: 1. imiona (nomina): a) ★rzeczownik (substantivum), b) ★przymiotnik (adiectivum), c) ★liczebnik (numerale); 2) ★zaimek (pronomen); 3) ★czasownik (słowo, verbum); 4. ★przysłówek (adverbium); 5) ★wykrzyknik (interiectio).

Kl/1939, s. 77 Definicja

Czasownik nazywa czynność, wykonywaną przez kogoś lub przez coś, albo stan, w którym ktoś lub coś się znajduje, np. leżeć, wisieć, chorować, rosnąć itp.

Gos/1939, s. 12

CZASOWNIK—VERBUL

Indicativul

Prezent

ja jestem — eu sunt [...]

Kor/1961, s. 72 (70-72)

Istniejące w pewnych kategoriach nowe zamieszanie terminologiczne wywołało oczywiście chęć likwidacji istniejącego stanu rzeczy przez ustabilizowanie dla danych pojęć pewnych określeń. Ich projektu wraz z uwagami teoretycznymi dostarczył J. Karłowicz [...].

Semantica — znaczennia: nomen substantivum appellativum — rzeczownik rzeczowy, verbum — czasownik.

Powiązane terminy