warga

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Kn/1644 (I wyd. 1626)
• Klecz/1767
• Nał/1774
• Kop/1783
• Szum/1809
• Kop/1817
• Mroz/1822
• Mucz/1825
• Rozp/1830
• Sier/1838
• Żoch/1838
• Such/1849
• Szt/1854
• Łaz/1861
• Mał/1863
• Malin/1869
• Kam/1870
• Czep/1871–1872
• Mał/1879
• Jes/1886
• Kr/1897
• SW/1900-1927
• Kr/1917
• Kon/1920
• PolTerm/1921
• Król/1922
• Benni/1923
• Nitsch/1923
• Rozw/1923
• Szob/1923
• Gaert/1927
• Kl/1939

Lăbia, ae. Labea. Wárgá.

Do tego zaś, języka, warg, i zębow ruszenie, umiarkowane bydż powinno, żeby ani wymyślne słow przeciąganie zbytniej powagi, ani prędkość nieumiarkowana, płochości nie wydawała.

P. Proszę mi to przykładem objaśnić, co się rozumi przez łamanie Głosu? O. Kiedy wymawiam Głoskę a, jednostajny słychać głos, ztąd litera znacząca taki Głos, nazywa się właściwie Głoska (Voyelle), ale kiedy wymawiam ba, ca, da, i inne, słyszę insze brzmienie przydane do Głoski rożnym ruszeniem języka, zębow, warg, a takowe brzmienie (son) nazywa się właściwie Głosu Łamanie, to zaś wyrażają Brzmiące Litery.

Przeciąg od ust przez gębę, gardło, krtań, aż do płuc, podobny jest do piszczáłki, płuca samé, co do postaci, dwóm winnym gronóm, a co do dziurkowatości, są gębce podobné: sprężystość błonek przy główce krtani osadzonych, sprężystość i gibkość podbródká, języka, wárg i nosa: myszki, błony, a nájbardziéj Diaphragma, to jest błona poziomo śrzodkującá między piérsiami a brzuchém, tudziéż żyły są na ksztáłt nájrucháwszych sprężyn albo strón do wydaniá i uczuciá głosu służących: chrząstki krtani, gardła i nosa, szczęki i zęby, jako części twardszé, służą do mocniéjszégo i głośniéjszégo dzwięku [...].

Do wymawiania głosek i wyrazów potrzebujemy: 1) Głosu, powinien on bydź czysty, gładki, niechrapliwy, przyjemny i zrozumiały. 2) Gardła, powinno bydź czyste, wolne i lekkie. 3) Języka, powinien on bydź lekki, żywy i prędki. 4) Zębów, powinne one bydź, wszystkie całe i niewyszczerbione. 5) Warg, powinne one bydź średnie, ani za grube ani za cienkie, żywe i nie odstawce daleko od zębów. 6) Nosa, powinien on bydź zdrowy i czysty.

Drugié postrzeżénié dają narzędzia głosu. Troskliwy badacz [...] spotyka Anátomika [...] który [...] pokazuje mu na preparatach (a) narzędzia głosu ludzkiego. Jest to przyrodzoná pisczałka, ktora ciągnie i oddaje dech: poczyna się od ust i nosa, a na płucach kończy. Płuca gąbkowaté, ciagną i wypychają powietrzé, urabiané naprzód w saméj pisczałce, mającéj w ciągu wewnętrza swego chrząstkowaté połowiczné obrączki, aż do otworu krtani, łączącéj się z większém gęby wydrążéniém mającém we środku język, z boków podniebienié, zęby, podbrodek, dwa otwory do zwierzchnego nosa z dwiema wargami; a na każdém z tych narzędzi urabia się głos mówcy lub śpiewaka.

Wargi zamknięte czynią opor wychodzącemu z ust głosowi, po czém wydobywający się głos przybiera przez otwarcie warg brzmienie głoski p.

Głoskę nosowa m, wyrabiamy wargami podobnie jak głoski b, p, z tą jednak różnicą, że przy wyrabianiu głoski m pędzimy głos w kanał nosa.

1) Różność brzmienia samogłosek a, o, u powstaje z odmiennego położenia warg, lecz wszystkie trzy wymawiają się tą samą szerokością otworu. Dla każdéj z nich uchylamy język na dół, tak, aby cały kanał ust był otwartym.

Spółgłoski, które odbijają się wargą na wardze, lub językiem na podniebieniu, zlać się w jednę głoskę nie mogą, bo odbicie głoski musi ją koniecznie od drugiéj odgrodzić (baba, babka) [...].

Okażemy to jaśniéj na literze b. Głoskę b wymawiamy wargami, głoskę miękką b’ podobnie wargami, lecz dla zmiękczenia brzmienia spółgłoski, układamy tak język, iż zupełnie się styka z dolną wargą; do téj dopiéro i do języka z nią połączonego przykładamy górną i takim dopiéro sposobem otrzymujemy brzmienie miękkie b’.

Do wymawiania wyrazów w ciągłéj mowie, albo téż zgłosek i głosek osobno wziętych, służą nam organa mownemi zwane, a te są: wargi, zęby, podniebienie, język i gardło.

Narzędzia mowne są dwa ruchome: język i wargi, a dwa nieruchome: gardło i podniebienie.

Głos ludzki [...] pochodzi z płuc, a urabia się za pomocą ust, krztani, gardła, języka, podniebienia, zębów, warg, nosa i t.d.

[...] Samogłoski są to brzmienia pełne (wyrobione w kanale głosowym mniéj lub więcéj otwartym, bez stawiania oporu tchnionemu powietrzu ani językiem, ani wargami), te są: a, ą, e, é, ę, i, y, o, ó, u.

Spółgłoskami (consonantes) nazywamy takie głoski, które ażeby wymówić, nie dość jest tylko otworzyć usta i wydać ze siebie głos, ale prócz tego trzeba jeszcze użyć i poszczególnych narzędzi mówienia, jakiemi są gardło, język, podniebienie, zęby i wargi.

[...] Każdá zaś spółgłoska jest brzmieniem towarzyszącym głosowi samogłoski, powstającym na początku lub na końcu głosu samogłoski przez uderzenie lub ciśnienie na siebie nárzędzi mównych, np. b, m. Nárzędziá mówne są dwojakie: jedne ruchome, jako to: język i wargi, drugie nieruchome, jakiemi są zęby, podniebienie i gardło.

Á ciemne, nazwane przez Kopczyńskiego ściśnionym, które księgi Zygmuntowskie zostáwiają bez znamieniá, wygłaszá się kanáłem przy krtáni głębokim, przy którym policzki opierają się po obu stronach o boczne zęby, wargi zaś o przednie zęby; dlá tego samogłoskę tę możná by nazwać a wargowym. Stojeński przyrównywá głos téj samogłoski do głosu hebrajskiéj samogłoski zwanéj kamec, którą polscy i niemieccy Żydzi wymáwiają dzisiáj jak długie o, podobnie jak wymáwiá nasz lud wielkopolski, [...] którego to wymáwianiá ludowego, jako prowincyjalizmu, unikać náleży.

Samogłoska jest to litera, która się wymawia samym tylko głosem, więc wydaje brzmienie pojedyncze. [...] Spółgłoska jest to litera, do wymówienia któréj potrzeba użyć nie tylko głosu, ale jeszcze i narzędzi mownych, jakiemi są: wargi, podniebienie, język, gardło, i dlatego wydają one brzmienie złożone.

Współgłoska albo (opuszczając w) spółgłoska jest to znak dla wyrażenia głosu wspólnie z inném brzmieniem, urobioném któremkolwiek narzędziem mowy, jako to: wargami, językiem, zębami, podniebieniem, gardłem czyli krtanią […].

[…] Spółgłoski te: b, b'; f, f'; m, m'; p, p'; w, w' — wymawiamy za pomocą warg i dla tego się zowią wargowemi […].

SAMOGŁOSKĄ, nazywamy brzmienie, powstające za wydaniem głosu przy większém lub też mniejszém otworzeniu ust naszych puszczonego przez ów kanał nasz mowny, który się w głębi krtani poczyna, a na wargach lub też na otworach nosowych kończy — bez żadnego przy tém czynnego współdziałania tych poszczególnych, w rzeczonym kanale umieszczonych narzędzi mownych, jakimi są np. wargi, zęby, język, podniebienie i gardło.

Organa mowy dzielą się na:

1-sze organa głosu: płuca i drogi oddechowe, do których należą: oskrzela, tchawica i krtań ze strunami głosowemi,

2-ie organa artykulacyi, nazywane w gramatykach narzędziami mownemi i służące do urabiania głosu: gardziel, jama ustna i jama nosowa; jamę ustną stanowią: podniebienie, mięśnie policzkowe, język, zęby, wargi.

§ 8. Narządy mówne. Do wydawania dźwięków mowy ludzkiej potrzebne są odpowiednie narządy mówne, a mianowicie: jama ustna i jej części: język, zęby, wargi, podniebienie twarde i miękkie, zakończone języczkiem, i jama nosowa, oraz gardło z krtanią, opatrzoną strunami głosowemi.

Narządy mówne są następujące: 1) jama ustna [...] i jej części: język [...], zęby górne [...] i dolne [...], wargi [...], podniebienie twarde (przednie [...]) i miękkie (tylne [...]), zakończone języczkiem [...].

Spółgłoski wymawiamy, wydobywając głos z piersi i równocześnie używając poszczególnych narzędzi mowy, któremi są: krtań, podniebienie, zęby, język, wargi.

Narządy mowne. Tchawica. Krtań. Wiązadła głosowe. Szpara głosowa. Chrząstka tarczowa, chrząstka obrączkowa, chrząstki nalewkowe. Nagłośnia. Nasada: jama ustna, jama gardłowa, jama nosowa. Podniebienie miękkie, języczek. Podniebienie twarde. Dziąsła (wypukłość nad zębami). Zęby. Szczęki. Język. Wargi.

W jamie ustnej rozróżniamy: 1) język, 2) podniebienie miękkie zakończone języczkiem, 3) podniebienie twarde, 4) zęby i dziąsła oraz szczęki i 5) wargi.

Gdy wydech, wydobywający się z płuc przez tchawicę i krtań, wprawi w ruch wiązadła głosowe [...] otrzymujemy wrażenie głosu (a, o, e, i, y, u) o różnem zabarwieniu, zależnie od tego, jaką formę przybiera jama ustna. Głoski te możemy łatwo wymawiać same, bez połączenia z innemi, stąd ich nazwa: samogłoski w przeciwstawieniu do takich głosek, przy których tworzeniu czynne są narządy mowne (wargi, język, zęby itd). Są to: spółgłoski.

Jama [...] ustna jest ruchoma i składa się z następujących części: l) warg [...], 2) nieruchomej, górnej i ruchomej, dolnej szczęki [...], 3) dziąseł, 4) zębów, 5) przedniego, twardego i nieruchomego, podniebienia [...] i tylnego, miękkiego i ruchomego, podniebienia [...], 6) języczka [...], mięśnia, którym się kończy miękkie podniebienie i 7) języka.

Są to dwa elastyczne pasemka, leżące na poprzek krtani w kierunku od przodu ku tyłowi, umocowane nie tylko końcami do przedniej i tylnej ścianki krtani, lecz i bokami swemi do lewej i prawej ścianki, tak że nie przypominają położeniem swem strun, lecz raczej wargi.

Z wymienionych punktów widać, że na bardzo przeważającym obszarze Polski panuje u̯, oczywiście też niewszędzie jednakie: z wyraźnem wysunięciem warg, jak w Wielkopolsce, lub nawet ze ściągnięciem ich, jak np. na zachód od Płocka.

A mianowicie: á wymawia się jak å, to jest jak a lub artykulacyjnie nieco wyższe ȧ z równoczesnem zaokrągleniem warg [...]; é jak wąskie ė o różnych odcieniach lub jak i wzgl. y; o jak wąskie ȯ w różnych odcieniach lub jak u; zarówno e jak o wykazują prócz tego lekką dyftongizację czyli są niejednolitemi pełnogłoskami.

★Narządy mowne: ★płuca, ★tchawica i jej górna część, t.j. ★krtań. [...] ★Nasada: ★jama gardłowa, ★nosowa i ★ustna: ★wargi (labia), ★zęby (dentes), ★dziąsła (alweole), ★podniebienie: a) ★twarde (palatum), b) ★miękkie (velum), zakończone ★języczkiem (uvula), zamykającym wejście do jamy nosowej. Język; części: a) koniec (apex, apikalny), b) brzeg (corona, koronalny), c) grzbiet (dorsum, dorsalny), d) osada (radix, radykalny).

Wargi, p. narządy mowne.

(... ) różne części jamy ustnej w rozmaity sposób pracują przy wymawianiu przez nas głosek; nazywa się je też narządami mownymi. Są nimi: wargi, zęby, dziąsła, podniebienie twarde (od linii łączącej ostatnie zęby trzonowe) i miękkie zakończone języczkiem, wreszcie język, w którym wyróżnić można przód (1½ cm końca języka), środek (część pod twardym podniebieniem), tył (reszta języka ku osadzie).