terminów gramatycznych online
samogłoska ścieśniona
Język: polski
- Część I. O wymawianiu. Podział liter (głosek): Jak/1823
- Część II. Rozdz. 1. Wiadomości z głosowni i etymologii: Jes/1886
- Część III. Pisownia: Mucz/1825
- Część pierwsza. Rzecz o głoskach: Such/1849
- Dialekty języka polskiego: Nitsch/1923
- Głosownia: Kr/1897, Mał/1863, Król/1922
- Historyczny rozwój Grafiki polskiéj na podstawie alfabetu łacińskiego; wyszczególnienie i rozbiór abecadeł polskich; gramatyczne abecadło wszechsłowiańskie: Malin/1869
- III. Krystalizowanie się polskiej terminologii gramatycznej w czasach Oświecenia: Kor/1961
- Mroziński o samogłoskach á é pochylonych czyli ścieśnionych: Oż/1883
- Nauka o głoskach: Szob/1923, Łaz/1861
- O głoskach: Kam/1870
- O pisowni: DwBg/1813, Such/1849
- O samogłoskach. O znamionach nad samogłoskami (J. Mroziński): Rozp/1830
- Pisownia: Kurh/1852
- Podział spółgłosek na twarde i miękkie oraz według narzędzi mownych. Zwątlanie samogłosek. Spółgłoski mocne, słabe i płynne. Pochylanie samogłosek: Czep/1871–1872
- Przypisy do Gramatyki polskiej: Szum/1809
- Rozbiór dalszy pstrokacizny szczegółowy: Oż/1883
- Spis rzeczy i wyrazów: Rozp/1830
- Słowniczek: Gaert/1927
- Wstęp: Desz/1846, Szt/1854
- Zbiór abecadłowy rzeczy: DwBg/1813
Samogłoski zamknięte (ścieśnione). Mówi się o nich wówczas, gdy w danym jęz. występuje opozycja między dwoma samogłoskami, które różnią się tylko stopniem otwarcia, np. e (otwarte): e (zamknięte).
Cytaty
Nie ma żadnego innego języka, który by się mógł poszczycić, jak polski, tylą gatunkami głosów średnio- i zupełniotwardych, miękkich pojedyńczych i złożonych; który by tyle miał samogłosek jako to czystych, nosowych, otwartych, ścisnionych, krótkich, długich, i złożonych z nich dwó- i trzygłosek.
Samogłoski á, é, ó, gdy są ściśnioné i wymawiać się powinny ściśnionémi trochę ustami; piszą się ze znamiéniém prawém: gdy są otwarté i wymawiają się otwartszémi ustami; piszą się bez znamienia a, e, o: gdy są nosowé a wymawiané bywają przez wypusczénié trochę tchu czyli połową przez nos; piszą się z półmiesiączkiém u dołu ą, ę.
á, samogłoska 1, ściśnioná 139.
Wymawiamy [...] sciśnienie, czyli ustami nieco sciśnionemi, tak, że a zarywa nieco na o, e zaś na i; o wyraźniej na u. Nad literą taką o wszędzie kładziemy kréskę, ale nad a, i e, nie jest to we zwyczaju, np. król, dwór, który i t. d. [...] Sciśnione mamy a, e w tych, dolá, wiśniá, groblá, dobré, lepiéj i t. d. [...] Nazywamy [...] samogłoskami [...] sciśnionemi.
Samogłoski […] albo są otwarte, albo ściśnione.
Z żadnéj grammatyki łacińskiéj nie mógł się dowiedziéć [Parkosz] o otwartych i ściśnionych samogłoskach: czytał w nich tylko, że każda samogłoska może być długa lub krótka (longa vel brevis), i to zastosował do pisma polskiego.
[...] jeżeli spółgłoska po ściśnionéj samogłosce następująca, od niéj się odłączy, ściśniona samogłoska zamienia się na otwartą: płód pło-du, rój ro-ju (patrz str. 24–25).
SAMOGŁOSKI ściśnione, 11, 46. Czy są własnością mowy polskiéj, 14, 34. I
Są samogłoski ściśnione, tak zwane od wymawiania ustami ściśnionemi, i tych jest dwie: é, i ó. Piérwsza wymawia się jakby była pośrzedniém między e i i brzmieniem np. piérwiéj, druga jakby była pośredniém między o a u brzmieniem np. który, wódz.
Układ samogłosek [...]. Nadto: a, y, o, u są tęgie, e zaś wietkie; y grube, i cienkie; e, é, y, i, o, ó bywają wylotne, a stałe; e, o, ę swobodne, é, ó, ą odpowiednie ściśnione.
Główne cechy polszczyzny w samogłoskach są nosowe ę, ą, grube y, ściśnione é, ó.
Samogłosek jest dziesięć: a, e, ę, é, y, i, o, ą, ó, u. Z pomiędzy nich i zowie się samogłoską cienką albo też ściéśnioną (и, i тонкое); ę, ą nosowemi (носовыя гласныя); a zaś é, ó kréskowanemi (гласныя со знакомъ).
Samogłoski [...] ściśnione: á, é, ó.
[...] Przemian samogłosek otwartych e, o, ę, w ściśnione é, ó, ą, a ściśnionych w otwarte nie można pod ścisłe prawidła bez licznych wyjątków podciągnąć. Ta nieprawidelność zdaje się stąd pochodzić, że samogłoski e, o, wtenczas przechodziły w staréj polszczyźnie w é, ó ściśnione, gdy przez położenie swoje stawały się długiemi. Podobnież kreskowano długie a. Dziś, kiedy iloczas (prozodja) zaginął, i zwyczaj co do brzmienia ściśnionych é, ó się zmienia, nie możemy przemian tych samogłosek pod ścisłe podciągnąć prawidła. Co do ę, ą, rzecz się ma inaczéj, te bowiem z natury swéj są długiemi samogłoskami [...], ale częstokroć nie są żródłowemi, stąd pochodzi ich nieprawidelność [...].
To upowszechnienie się e otwartego zamiast ściśnionego doszło do tego stopnia, że wielu pisarzy, nie wiedząc już, gdzie pisać e otwarte, a gdzie kreskowane, zupełnie je kreskować zaniedbali. Zupełnie to samo stało się w XVIII wieku z a kreskowaném. To przechodzenie samogłosek ściśnionych w otwarte, nie jest psuciem się, lecz postępem języka [...].
Rozróżniamy brzmienia samogłosek e i o niekréskowanych czyli otwartych, i kréskowanych czyli pochylonych (ścieśnionych). Brzmienia nasze pochylone były w najdawniejszej polszczyżnie długiemi samogłoskami.
[…] Przeniósł znamiona ze samogłosek jasnych á,é, ó na ściśnione, co zachowáł i Kopczyński, i co my dotąd zachowujemy względem dwu ostatnich […].
Samogłoski dzielą się na otwarte, jakiemi są: a, e, o, u, y, gdyż je otwartemi usty wymawiamy; nosowe jak: ą, i ę, które się jakby przez nos wymawiają, i ścieśnione.
[…] Przeciwnie gdy wyraz dwózgłoskowy lub wielozgłoskowy skraca się przy odmianie o jednę zgłoskę, przez odrzucenie samogłoski końcowéj, otwarte pochylają się na ścieśnione […]; gdy jednak przy takiém skracaniu wyrazy samogłoska wypadnie przed mocną spółgłoską, lub płynnemi m, n, pochylanie zwykle nie ma miejsca [...].
Mroziński o samogłoskach á é pochylonych czyli ścieśnionych.
Na str. 286 powiada: „Wykrywać wszystkie przyczyny dla których brzmienie głoski a pochylało się, jest prawie niepodobieństwem, sczególniej teraz kiedy już á scisnionego nie odróżniamy".
Powtóre, mylne i niepotrzebne kreski pisano dotąd na samogłoskach wyrazów zwanych ścieśnionych, i nawet nieścieśnionych powolnych, nie zważając na jloczas polski, że tego nie pozwala.
Między samogłoskami wyróżniamy: 1) czyste (otwarte): a, e, i, o, y; 2) nosowe: ą, ę; 3) [samogłoski] ściśnione (oznaczane u góry kreską): ó, e.
Samogłoski a, e, o nazywamy jasnemi albo otwartemi w przeciwstawieniu do odpowiednich samogłosek ścieśnionych, inaczej pochylonych. Taką samogłoską pochyloną jest é, brzmieniem zbliżone do i lub jemu równe, np. w wyrazach chléb, śniég, świéca, dobréj, i t. p., które zresztą w mowie warstw wykształceńszych wychodzi z użycia i nie różni się od e otwartego. Taką samogłoską ścieśnioną było dawniej ó.
Wzdłużenie samogłosek. W dzisiejszym języku żywym nie ma samogłosek długich i krótkich. Pozostały tylko ich ślady np. w chronologicznych zmianach samogłosek niedawno ścieśnionych np. é dziś e.
Stwardnienie i zmiękczenie spółgłosek. Przykład na stwardnienie (historyczne): W wyrazie łza nastąpiło stwardnienie miękkiego starosł. l' (sleza). Przykłady stwardnień żywych: anieli, aniołowie, dworzec, dworak... Stwardnienia i miękczenia spółgłosek zależne są od następujących po nich samogłosek ścieśnionych (miękkich) i, e, z (wyjątkiem e = ъ).
Samogłoski długie nie tylko miały większy iloczas, czyli dłuższy czas trwania, lecz różniły się nadto od odpowiadających im krótkich wyższym poziomem artykulacji, czyli że w stosunku do krótkich były pochylone t. j. bardziej ścieśnione.
Narzecze kujawskie należy swą stroną głosową do Polski centralnej: nie ma, w niem żadnej z wymienionych wyżej cech typowo wielkopolskich, występuje natomiast do kresu doprowadzone zwężenie samogłosek ścieśnionych (wraz z nosowemi i z otwartemi przed N).
★Samogłoski (pełnogłoski, vocales) dzielą się: [...], e) ze względu na szerokość kanału ustnego: ★jasne (nieścieśnione) a, e, o, ę i ★pochylone (ścieśnione) å, é, ó, ǫ.
Ścieśnione, p. samogłoski.
Fakultatywności rodzimej terminologii gramatycznej położył tamę podręcznik polszczyzny O. Kopczyńskiego.
Terminologia. Litera vocalis brevis — głoska samogłoska, wokala krótka, longa — długa, a, e, o — jasna, á, é, ó — ściśniona, nasalis — nosowa, diphthongus — dwugłoska, dyftong, consonans gutturalis — spółgłoska gardłowa, muta — pomowna, semivocalis — przedmowna, liquida — łagodna (t. 3), consonans dura — twarda (t. 2, s. 24), mollis — miękka [...].