narzędzie mowne

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Jak/1823
• Mucz/1825
• Rozp/1830
• Żoch/1838
• Such/1849
• Łaz/1861
• SWil/1861
• Malin/1869
• Kam/1870
• Czep/1871–1872
• Mał/1879
• Oż/1883
• Jes/1886
• SW/1900-1927
• Kon/1920

Naturalnym skutkiem mechanizmu narzędzi mownych, musimy w tenczas albo spółgłoskę wymówić miękko, albo jeżeli ją twardo wymówić chcemy, natychmiast samogłoska i przybiera ton nieco grubszy, np. miłość, myśl; widmo, wyraz; sito, sytość i t. p.

Autor [Muczkowski] mówi (wydanie piérwsze w roku 1825 w §. ósmym) „Nadto dzielą się spółgłoski według organu, którym się wymawiają na: Wargowe: b, f, m, p, w, Podniebienne: c, d, dz, l, n, t, r, s, z. Gardłowe: ch, cz, dź, g, h, k, sz, ż.” W drugiém wydaniu z roku 1836, §. 15 mówi: „Spółgłoski ze względu na narzędzia mowne, któremi je urabiamy, dzielą się na: Wargowe: b, f, m, p, w. Językowe: c, d, dź, ł, 1, n. r, s, t, z. Gardłowe: cz, g, ch, h, k, dż, sz, ż.”

Głoska jest każde brzmienie, w naczyniach mownych za pomocą narzędzi mownych wydane.

M, czternasta głoska abecadła; wymawia się rozpoczynając głos od samogłoski e, którą przy zamknięciu warg przeprowadzamy przez nos, bez żadnego współdziałania języka; przeto, ze względu na narzędzia mówne któremi się urabia, jest spółgłoską wargowo-nosową, ze względu zaś na trwanie w jéj urabianiu, jest płynną. Jako taka, nie zmienia swego brzmienia ani przed spółgł. mocnemi, ani przed słabemi i ma odpowiednie miękkie m’, mi. Często zaczyna wyrazy, nader rzadko w środku pierwotnych wyrazów pojawiając się; występuje téż jako przybierająca głoska w rzecz. rodz. żeń., np. słoma, duma, karczma i rzecz. n. zakończonych na mię, np. brzemię, a w rzecz. rodz. m. i n. stanowi zakończenie 6go przyp. lp. stołem, domem, słowem; w przyp. 1ym daje zakończenie rodz. m. W wielu słowach, z poprzedzającą a, jest zakończeniem osoby 1éj czasu teraź., np. kocham, śpiewam; z poprzedzającą zaś e, zawsze jest cechą osoby 1éj czasu przeszłego np. kochałem, śpiewałem. N, jest jéj spółgł. bratnią, którą się niekiedy wyręcza, jak np. w wyrazach: niesplik, mesplik, brona, brama; imać, jąć, jeniec, jeństwo, imaństwo. Ze wszystkich spółgł. najbardziéj lubi płynne l, ł, i drgającą r; z gardłowemi spółg. g, k, łączy się tylko w wyrazach mgła, mglić, mgnąć, mkły, mknąć; ze spółg. d, staje w wyrazie mdléć i od niego pochodnych; z innemi spółg. nie nader często zdarza się. Z samogłosek najczęściéj zbiega na a; samogłoski e, o, spływając nań nie kreskują się, np. razem, najem, brzegiem, grom, ogrom, tom, srom, i t. p. M, skrócenie [...].

Spółgłoski odbite czyli chwilowe są te, które się wyrabiają przez odbicie narzędzi mownych, tj. jednéj wargi od drugiéj, albo języka od podniebienia, lub też języczka w gardle, jako to: b, p; d, t; dz, c; dż, cz; dź, ć; g, k; brzmienie tych spółgłosek trwa tylko krótką chwilkę, tj. jak krótko, jak krótko trwa odbicie narzędzi mownych [...].

[...] Każdá zaś spółgłoska jest brzmieniem towarzyszącym głosowi samogłoski, powstającym na początku lub na końcu głosu samogłoski przez uderzenie lub ciśnienie na siebie nárzędzi mównych, np. b, m. Nárzędziá mówne są dwojakie: jedne ruchome, jako to: język i wargi, drugie nieruchome, jakiemi są zęby, podniebienie i gardło.

Weźmy wyrazy: chłop, świat, kloc […]. We wszystkich tych wyrazach głoski p, t, c czy to na końcu wyrazów, czy przed innemi spółgłoskami, czy przed samogłoskami, wymawiają się jednostajnie, czyli nie zmieniają swego brzmienia; przy urabieniu tych brzmień narzędzia mowne działają na siebie mocno, i dla tego te spółgłoski zowią się mocnemi [...].

SAMOGŁOSKĄ, nazywamy brzmienie, powstające za wydaniem głosu przy większém lub też mniejszém otworzeniu ust naszych puszczonego przez ów kanał nasz mowny, który się w głębi krtani poczyna, a na wargach lub też na otworach nosowych kończy — bez żadnego przy tém czynnego współdziałania tych poszczególnych, w rzeczonym kanale umieszczonych narzędzi mownych, jakimi są np. wargi, zęby, język, podniebienie i gardło.

[...] tam rosprawiano na wszystkich narzędziach mownych; czyj głos i organ był mocniejszym ten lepiej mógł popisywać się z dźwięczną swą wymową.

Organa mowy dzielą się na:

1-sze organa głosu: płuca i drogi oddechowe, do których należą: oskrzela, tchawica i krtań ze strunami głosowemi,

2-ie organa artykulacyi, nazywane w gramatykach narzędziami mownemi i służące do urabiania głosu: gardziel, jama ustna i jama nosowa; jamę ustną stanowią: podniebienie, mięśnie policzkowe, język, zęby, wargi.

Mowny, Mówny 1. od mówienia, służący do mówienia: Narzędzia mowne

Samogłoski są to takie głoski, do których wymówienia wystarcza samo wydobycie głosu z piersi i większe lub mniejsze otworzenie ust. Do wymówienia ich nie potrzeba znaczniejszej pomocy żadnego narzędzia mownego: ani pomocy języka, ani warg, ani zębów.