wyraz cudzoziemski

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Kop/1778
• Kop/1783
• Kop/1785
• Ant/1788
• Prz/1792
• Szum/1809
• DwBg/1813
• Kop/1817
• Mucz/1825
• Rozp/1830
• Sier/1838
• Żoch/1838
• Rew/1845
• Desz/1846
• Szt/1854
• SWil/1861
• Mał/1863
• Malin/1869
• Czep/1871–1872
• Mał/1879
• Malecz/1882
• Oż/1883
• Jes/1886
• Kr/1897
• SW/1900-1927
• Król/1907
• Kr/1917
• Łoś II/1925

Częstokroć w Grámátycé jéden cudzoziemski wyraz omawia się dla jásności kilką Polskiemi słowy [...]

Nauczywszy się ojczystych wyrazów i ich znaczéniá, nietrudno cudzoziémskiégo nauczyć się języka, mając wyrazy cudzoziémskié przy ojczystych położoné, któré toż samo wyobrażénié, co i naszé zamykają.

Wyrazy cudzoziémskié mniéj pospolicie są zrozumiałe, jako z ojczystémi niémającé związku; nigdy więc nad ojczyste wyrazy nié mogą być przenoszoné, np. szatán nad przeciwnik [...].

[...] albo używać w Piśmie Polskiém wyrazów cudzoziémskich, albo nowé wcale tworzyć.

[...] uczymy się znaczenia wyrazów ojczystych i cudzoziemskich przez co przyjść możemy do zupełnéj języków umiejętności.

Ui. W wyrazach cudzoziemskich brzmi rozdzielnie, n.p. Jezuit Jezuita dżezuit, takoż po q i w następujących po g; anguish smutek anguisz, to distinguish rozróżnić tu distinguisz [...].

Tak np., iak wymawiamy przedostatnie zgłoski w wyrazach cudzoziemskich: Cycero, milion, edukacya, ministeryum.

Żeby wyraz nowo utworzony dla każ­dego był jaśnym i zrozumiałym; tak np. wyraz cudzoziemski egoista jest lepiej na polski przetłumaczony przez samolubca niż samoistca, albo wiasnomiętnik.

Używanié wy­razów cudzoziémskich tam, gdzie są ojczysté, jest znakiém nieznaniá, al­bo zaniedbaniá ojczystégo języka, al­bo dziecinną z wiadomości obcych języków chełpliwością.

Y, [...] po niéj czasém się pisze i w cudzoziém[skich] wyrazach, 149.

Samogłoski a u, e u nie łączą się w jednę zgłoskę, tylko w wyrazach cudzoziemskich, np. Au-gust, Eu-ropá.

[...] Wyrazy przyswojone przez ge w swoim języku pisanem zaleca Kopczyński pisać przez długie j […]. Feliński zaś każe pisać przez gie […]. Gdzie zaś w wyrazach cudzoziemskich jest gi, my je téż w przyswojonych zachowujmy […].

W wyrazach cudzoziemskich nie zmiękcza się, 156, 407.

CUDZOZIEMSKIE wyrazy. Obacz Wyrazy.

WYRAZY cudzoziemskie, 155, 156, 159, 397, 493.

W wyrazach cudzoziemskich po h ch, następuje także i np. historyja, Chiny i t.p.

Dwie samogłoski w jednéj zgłosce składają dwugłoskę. Takich dwugłosek mamy w naszym języku dwie: au, eu, i te zdarzają się szczególniéj w wyrazach cudzoziemskich np. August, Europa;.

Spółgłoski h, ch, miękczą się tylko w wyrazach cudzoziemskich, przybiérając po sobie samogłoskę i, np. historya, chirurg, Chiny, w wyrazach zaś właściwie polskich biorą po sobie y.

X litera zadwójna czyli dwie spółgłoski zastępująca używa się u nas niepotrzebnie za ks, mianowicie w wyrazach ze słowiańskiego języka pochodzących np. xiążę, xsiądz, xiążka, zamiast książę, ksiądz, książka; w wyrazach zaś cudzoziemskich może się używać albo za ks np. Felix maxyma, albo za gz np. examen exemplarz.

Spółgłoski niby twarde g, k, biorą zawsze po sobie i, np. drogi, słodki; spółgłoski zaś h, ch, w wyrazach swojskich biorą po sobie y, a tylko w [wyrazach] cudzoziemskich i, np. Sapiehy, chytry, historya, chimera.

W wyrazach zaś cudzoziemskich mianowicie zakończonych ya, ia, iusz, yka, ika, zgłoska przedostatnia wymawia się krótko, czyli się skraca np. Francya, Hiszpania, religia, Daryusz, Juliusz, Grammatyka, Arytmetyka, Logika, krytyka, Wenera, machina, fenomena, examina, organa; tu zgłoski: cy, ni, gi, ry, li, ty, ne, chi, me, mi, ga, choćby nie były oznaczone znamieniem skrócenia, powinny się krótko wymawiać.

Przekładamy wyrazy, aby nadać potoczystość; dopisujemy, aby stać się zrozumiałymi; wymazujem dla zwięzłości i skrócenia; bierzemy jedne za drugie, abyśmy przedmiot właściwiéj skreślili; używamy wreszcie wyrazów cudzoziemskich, abyśmy niemi brak własnych zastąpili.

Dwugłosek ośm: au, aj, ej, éj, ij, oj, ój, uj, dlatego dwugłoskami (dyftongami) nazwanych: że się składają z brzmień dwu głosek np. miauczeć, daj, nadziej, téj, żmij, goj, twój, wuj. Do tych doliczyć możemy dziewiątą eu tylko w cudzoziemskich wyrazach używaną np. Europa, Eugieni.

Makaronizm, u, lm. y, m. cudzoziemskie wyrazy w mowie, w piśmie.

R, nieod. m. ośmnasta głoska abecadła polskiego, należy do współgłosek; podług organu którym się wyrabia jest podniebienną, drgającą; według czasu brzmienia odbitą, t. j. niemogącą się przedłużać; co do łatwości wymawiania płynną, przy jakiémkolwiek natężeniu powietrza użytego na jéj wydanie niezmienną; co do tonu, dźwięku i jego mocy twardą, najtwardszą ze wszystkich współgłosek; nie ma odpowiadającéj sobie miękkiéj, ale tylko niby miękką, syczącą: rz, która wymawia się jak twarde ż (oprócz kilku wyrazów pierwotnych i ich pochodników, gdzie nie ma rzeczywistego rz. np. mar-znąć, r-znąć, rżéć, rżysko). R przed samogłoskami przechodzi bardzo często na rz dla złagodzenia twardego brzmienia; szczeg. gdy staje przed e zawsze się przemienia na rz, tak, że oprócz wyrazu reż i zakończenia przymiotników np. stare, szare, tylko wyrazy przyswojone z cudzoziemskiego mają re nie przemienione, a wszystkie wyrazy od téj zgłoski poczynające się (prócz reż) są cudzoziemskie; w wyrazach polskich ta przemiana ustawicznie się powtarza, np. dwór, dworze, pióro, piórze, mara, marze, marzyc, stary, starzy, twór, tworzenie, stworzyciel, i t. p. Gdzie w wyrazach innych narzeczy słowiańskich jest głoska r a w polskiém brzmi ż, tam powinno pisać się rz, np. rieka, rzeka, morit’, morzyć. W wyrazach całkiem przyswojonych z łacińskiego, francuskiego i niemieckiego, znajdujące się na końcu r zwykle na rz jest zamienione, np. cemeterium: cmentarz, corridor: korytarz, Gerber: garbarz, Riemer, rymarz; niekiedy lubo rzadko, powtarza się to nawet na początku lub w środku, np. romanus, rzymski. R lub rz, gdy opierają się na o w ostatniéj sylabie lub w wyrazie jednozgłoskowym polskim, zwykle je ścieśniają, np. zbiór, tór, bór, mórz, twórz; na téj saméj zasadzie bywa też i e, ścieśniane niekiedy, np. sér, stér; w zakończeniu jednak słów, rz nigdy e nie robi ścieśnioném, np. uderz, mierz; w cudzoziemskich zawsze e i o zostaje otwarte. R w polskich wyrazach nigdy się nie podwaja; podwojone w cudzoziemskich, po przyswojeniu, albo się pisze przez jedno, np. irytować, albo zostaje podwojone; rh w cudzoziemskich, po przyswojeniu zawsze się pisze tylko przez r, np. retoryka, rumatyzm. R, z powodu swéj największéj twardości, dało powód do następnego wyrażenia: Przedtém A, B, ledwo mówił jęcząc, Teraz R łacno mówi nic się nie męcząc; t. j. dawniéj lada co było mu trudném, a teraz i rzeczy trudne przemaga. R, jako skrócenie [...].

Cudzoziemskie wyrazy, używane w języku naszym, są to albo imiona własne (osób, krajów, miast, gór, rzek itd.) albo imiona pospolite [np. kolacya, szossa, warsztat, armata itp.].

[…] Jidąc więc za tą analogiją, pisać i wymáwiać powinniśmy wszystkie wyrazy cudzoziemskie niesłowiańskie przez czyste i […].

Praktykujemy obecnie wymawianie takie codziennie w owych cudzoziemskich wyrazach, o które tyle zawsze sporu, jak się właściwie pisać powinny: np. czy manija, czy manja, czy mania. W tym wyrazie jest ia jednosyllabną dwugłoską — dlatego tylko do dziś dnia zakonserwowaną, że to wyraz cudzoziemski, który już w łacinie, skądeśmy ostatecznie go wzięli, wymawiał się z takim w téj zgłosce nia diftongiem.

Wyrazy cudzoziemskie w ogólności używane w języku naszym są to albo imiona własne (osób, krajów, miast, gór, rzek itd.), albo imiona pospolite (np. kolacya, szosa, warsztat, armata).

Dwie te samogłoski piszą się w wyrazach czystopolskich, odpowiadające im zaś zgłoski, mają najczęściéj miejsce w wyrazach cudzoziemskich.

O cudzoziemskich wyrazach postanowienie tejże komis. eduk.

Wyrazy cudzoziemskie, na: or, mianowicie łacińskie, jak: aktor, faktor, humor, doktor, rektor, dyrektor, należy pisać stale przez o.

W wyrazach cudzoziemskich zachowujemy podwójną spółgłoskę etymologiczną, o ile wymawianie jej energiczne i przeciągłe daje się słyszeć.

V 1. w zachowane u nas niekiedy w pisowni wyrazów cudzoziemskich, jak: Vidal, Viliers itd.

Swojski [...] 2. krajowy, nie zagraniczny, rodzimy, ojczysty [...] Wyrazy swojskie i cudzoziemskie.

Wyraz, u, lm. y [...] 3. słowo, brzmienie jedno- lub kilkugłoskowe, jako znak pojęcia: Wszelki głos człowieczy, wyrażający jakiekolwiek wyobrażenie, zowie się wyrazem. Kopcz. Wszelki W. mowny znaczy jakieś wyobrażenie myślne. Kopcz. W. kunsztowny, naukowy, terminus technicus, wyrazosłów. Perz. Znaczenie wyrazu. W. pierwotny, pochodny, swojski, cudzoziemski, przestarzały, naukowy ( = termin naukowy), rubaszny, gminny. W. utarty. Tworzyć wyrazy. Budowa wyrazów. W. dwuwykładny. Troc. (= homonim). W. podły, wysoki, lekarski, łowczy. Troc. W. żartobliwy. Troc.

W wyrazach cudzoziemskich zachowujemy podwójną spółgłoskę etymologiczną, o ile wymawianie jej daje się słyszeć, np. ballada, belladona [...].

W języku staropolskim istniała samogłoska an (a nosowe). W dzisiejszym języku literackim słyszymy ją w wyrazach cudzoziemskich, np. oranżerja, stangret, An- glja, transport, kwadrans itp.

Nie dość jest stwierdzić obce pochodzenie wyrazu; należy też wyjaśnić, kiedy i skąd bezpośrednio wszedł on do języka, mamy w nim bowiem świadectwo, że razem z nim weszło też do zasobów kultury narodu nowe, dotychczas nieznane pojęcie. Nie jest to wprawdzie fakt stały i niezawodny, zbyt bowiem często widzimy, jak w czasach historycznych dawne słowo rodzime bywa wypierane przez wyraz cudzoziemski, mający to samo znaczenie.