wyraz obcy

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Szum/1809
• SkorM/1816
• Mucz/1825
• Rozp/1830
• Rew/1845
• Desz/1846
• Br/1848
• Kurh/1852
• Mał/1863
• Mał/1879
• Malecz/1882
• Oż/1883
• KarłT/1885
• Jes/1886
• Uchw.AU/1891
• Kr/1897
• Król/1907
• Lor/1907
• Kr/1917
• Łoś/1918
• Kon/1920
• Benni/1923
• Rozw/1923
• Gaert/1927

V. Co do pisania obcych wyrazów.

Ponieważ w polskim języku każdy wyraz tak się pisze, jak się wymawia: piszmy przeto wyrazy z obcych języków przyjęte tak, jak je wymawiamy, np. Filozof, nie Filozof; Jenerał, nie Generał. Co się zaś tyczy wyrazów, w których głoski jednakowe jedna po drugiej następują, piszmy je tak, jak się one w obcym języku pisze.

Uczeni bywają pospolicie biegłémi w obcych językach, z obcych języków obcy tok mowy a nawet obce wyrazy do rodowitego wprowadzają.

[…] Wyrazy obce nie podlegają tym prawidłom, gdyż inaczéj straciłyby swój akcent, który świętszym jest nad martwe znaki na papiérze; zresztą nie wymawianie do pisowni, ale pisownia do wymawiania stosować się powinna.

Proba, wyraz obcy, przez o się pisze.

OBCE wyrazy. Obacz Wyrazy cudzoziemskie.

Przytoczenia te obcych wyrazów, drukowane bywały odmiennemi głoskami, a w rękopismach albo są odmiennie pisane, albo podkreślone.

Wyjątek. Jeżeli te obce zdania połączą się za pomocą spójnika, że; wtedy kładzie się przecinek np.

1 przyk. Mówił mi, że pojedzie do Warszawy.

W ogóle więc spółgłosek miękkich, co oznaczają się kréskami, łagodzą się wyraźném i z doliczonemi trzemi w wyrazach obcych, będzie osiemnaście.

Niektórzy utrzymują, że w wyrazach obcych, nawet zgłoski niepolskie powinny być tak pisane, jak się znajdują w języku, do którego wyraz należy […].

Tu jeszcze można przydać uwagę, że ze względu na zrozumiałość mowy, nie należy używać wyrazów obcych zamiast rodowitych, albo téż przestarzałych lub nowo, lecz nietrafnie utworzonych i nieulartych, chociażby złożone z nich wyrażenie przyjemnie do ucha wpadało.

Nie kréskuje się także w wyrazach obcych, np. aktor, rektor, honor, i t p. oraz w polskich przed ż, gdy ta spółgłoska jest przyrostkiem, np, toż, jakoż, trudnoż, i t p.

O wyrazach obcych.

Co do wyrazów obcego pochodzenia, pisownia nasza przestrzega w niejednym względzie zasad nieco odmiennych, jak powyższe. Zasady te polegają wyłącznie na przyjętym zwyczaju narodowym; dlatego też ścisłej konsekwencyi tu już oczekiwać nie można. Tu nie tyle chodzi o konsekwencyą, ile o jednostajność w zastosowaniu każdego szczególnego prawidła.

3. O wyrazach obcych.

§. 332. Co do wyrazów obcego pochodzenia, pisownia nasza kieruje się w niejednym względzie zasadami nieco innymi, aniżeli powyższe.

§. 835. Terminologia naukowa, w każdym prawie przedmiocie, obficie się posługuje wyrazami obcymi, które w tym ciasnym tylko będąc używane zakresie, właśnie przeto mało się dotąd i w części tylko spolszczyły. Tak np. użyto i w niniejszém dziele wyrazów genitivus, conjunctivus, optativus, diftong, participium, aoristus itd. a w dalszych formach albo skłonnikach „diftongowy, participialny, genitiwu, w optatiwie, z infinitiwem"...

Rzeczownik podług przedmiotu, jaki oznacza, może być: [...] Swojski, jest to wyraz szczeropolski: widowisko [...] Cudzoziemski, jest to wyraz obcy, w mowie polskiéj używany: teatr [...].

Dziś upowszechnia się zwyczaj pisania w wyrazach obcych jednéj litery, gdzie dawniéj pisano dwie, jako to: kaligrafia, Izabela.

Nie wszystkie z giermańskich narodów przyjęły [dwójkę], Szwecja odrzuciła zupełnie gdy przyjęła abecadło łacińskie. Danja tak samo nie przyjęła dwójki, a zostawiła dla kilku wyrazów obcych teutońskich.

Tu są jasne dowody tęsknoty za Polsczyzną, jako jaśniejszą i pojętniejszą dla każdego Polaka, niż wyraz obcy wmieszany do książek polskich, s książek greckich lub łacińskich dawniej jescze s czasów pogańskich z owych krajów przyniesiony, a to w dziełach klasycznych dawnych greckich i łacińskich było.

Podług tego prawidła odmieniają się obce wyrazy przyjęte od Łacinników; osobliwie nazwy krajów, miast, nauk i jimiona osób.

Jabłonowski Kaz. [Kazimierz] "Tyleż mamy od wielu wieków utartych polskich prawdziwie pięknych i miłych wyrazów; a śmieją nieuki opuszczać, a zastępować obcemi [...]".

Najprzód polak obcy wyraz obraca, później pomimowolnie wraca do swego, i stawi obok, lub w środku zdania, albo na końcu i to machinalnie nie czując czyni: bo przeszkadza mu bogactwo i obfitość polskich wyrazów, tę samą rzecz oddających nawet dosadniej.

O ile wyrazy potoczne z trudnością się ucierają, gdy się zamiast jednych inne podstawić usiłuje, o tyle w sprawach naukowych proces ten odbywa się z daleko większą łatwością, a to dlatego głównie, że, gdy każda nauka jest poniekąd gwarą sui generis, z powszechnéj i potocznéj wyosobnioną, to i nazwy jéj techniczne uczuwają się jako niby słowniczek ezoteryczny i wyrazy obce stają w nim na równi z nowo utworzonymi krajowymi, więc z łatwością tym ostatnim ustępują.

Gdzie w obcych wyrazach pokazuje się u, tam piszmy w spolszczonych także u; gdzie zaś w obcych stoi o, tam w spolszczonych piszmy ó.

Ostatnie dziesiątki lat wyparły rzeczywiście w praktyce prawie zupełnie x z pisowni wyrazów obcych.

III. Wyrazy obce.

Z powodu blizkiego podobieństwa brzmień g' i j, obok niektórych wyrazów obcych ze zgłoską gie, weszły w użycie równouprawnione ich formy ze zgłoską je; jak oto: agient - ajent, gienerał - jenerał.

WYRAZY OBCE. Wyrazy obce w brzmieniu nosowym em, en, om, on, (nie ę ą); a więc: cmentarz, dentysta, stempel, pompa, bronz, gont, konserwy itd.

W wyrazach obcych wymawia się x jak ks: sexo (cz. seksu) płeć nexo (cz. neksu) złączenie.

W przyrostkach wyrazów przeważnie obcych, zatym przedewszystkim (ale nie wyłącznie) w ich zgłoskach końcowych, pisać j, np. Arabja, Serbja [...].

W wyrazach obcych (głównie zapożyczonych z jęz.greckiego, łacińskiego lub romańskich) pisze się j po spółgłosce w zgłoskach niepoczątkowych.

Jeżeli oddajemy brzmienie wyrazu obcego, nieprzyswojonego, a wziętego z języka, który nie posługuje się alfabetem łacińskim, to należy oddać możliwie wiernie jego brzmienie z pomocą zasobu liter polskich.

Adjutant, amonjak, Benjamin, fryzjer, gimnazjum, gimnazjalny, grubjan, grubjanin, grubjański, konjak, kurjer, legjon, legjonista, [...] i t. p.

W wyrazach obcych (przyswojonych) piszemy j po spółgłosce w zgłoskach końcowych i środkowych.

Jednak z pewnością wymawianie tutaj samogłoski nosowej jest naturalną tendencją w mowie polskiej, a nie uzasadnione pochodzeniem obcem tych wyrazów, a dowodem tego fakt, że w tych obcych wyrazach tylko wtedy słyszymy z ust Polaka nosówkę, gdy po niej następuje spółgłoska szczelinowa (por. § 48).

§ 92. Kontaminacja, analogja, etymologja ludowa. Są to rozmaite objawy, zmieniające postać wyrazu, a polegające na prawach kojarzenia. Występują zarówno przy wyrazach obcych jak rodzimych, zarówno pod wpływem kojarzenia fonetycznego jak etymologicznego i znaczeniowego, zarówno pod wpływem luźnych jak stałych połączeń i par, dotyczą zarówno rdzennej jak sufiksalnej części wyrazu.

§ 96. Obce wpływy na polską fonetykę języka kulturalnego są dwojakie: a) wprowadzają wyrazy obce, mające wygląd, niezgodny z rozwojem fonetycznym polskim, ale nie zawierające obcych, to znaczy dotąd w polszczyźnie nie istniejących elementów fonetycznych, b) wprowadzają zarazem nowe głoski, c) nowe ogólne tendencje fonetyczne.

Ponadto przedmiotem badań językowych jest materjał słowny, t. j. zasób wyrazów swojskich i obcych z punktu widzenia ich pochodzenia z uwzględnieniem rozmaitych zakresów kultury umysłowej i materjalnej.